Бүгінгі таңда Қазақстанда орталық біртіндеп аймақтарды басқару қабілетінен айырылуда деген пікір бар, ал жергілікті жерлердегі билік басшылық қойған міндеттерді орындай алмайды. Бұл шынымен де солай ма? Білуге тырысайық.
Бюджеттік теңгерімсіздіктерден бастаған жөн болар. Қазір қазынаның донорлары ретінде төрт өңір, атап айтқанда Нұр-Сұлтан, Алматы, Атырау және Маңғыстау қызмет ететіп жатқаны ешкімге құпия емес. Қалған өңірлер-реципиенттер. Биыл донорлардың бюджетінен 420 миллиард теңге алынып, қалған 13 облыстың бюджетіне салынған субвенция көлемі 2,1 триллион теңгені құрады. Басқа өңірлер астана мен мұнай саласының есебінен емес, Министрлер Кабинетінің дана мүшелерінің арқасында өмір сүріп жатыр деп айтуға болар еді. Дегенмен, бәрі ойымыздағадай емес. Бүгінде елімізде мұндай көрініс бар: табыстың көп бөлігі республикалық бюджетке түседі, сол жерден өңірлерге бөлінеді. Егер орталықта үлкен сома белгісіз жұмсап жатса, жергілікті билік өз бағдарламаларын жүзеге асыру үшін қандай да бір жолмен қаражат жинауға мәжбүр.
Бұл біздің елімізде жүйелі жоспарлау жоқ екенін, аймақтардың қаражатын шаңсорғыштай сорып, кейін субвенция түрінде оралып жатқанын көрсетеді. Сондықтан билік берген ресми статистикаға қарамастан, бірқатар сәтті аймақтар минус болды. Бұған Павлодар облысы мысал бола алады. Бір кездері бұл аймақ өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының жоғары әлеуетіне ие болған. Қазір облыс көрсеткіштері бойынша орташа және үнемі қаражат құюды талап етеді.
Осындай жағдай билік вакуумының айналасында да байқалады. Қазіргі әкімдер осы жүйенің кепіліне айналды және оны өзгерте алмайды, өйткені олар ештеңені шешпейді. Оларға ІІМ, Әділетмині, ҰҚК және Қаржы министрлігінің жергілікті бөлімшелері бағынбайды. Сондай-ақ олар қадағалау органдарының, жоғары оқу орындарының және өнеркәсіптік кәсіпорындардың қызметін бақылай алмайды. Сондықтан олардан қылмыстың өсуін азайтуды немесе білім сапасын арттыруды талап ету қажетті нәтиже бермейді және мағынасыз болады.
Қазақстанда әлі күнге дейін әкімдіктердің құрылымы үкімет құрылымымен сәйкес келмейтінін де ұмытпаған жөн, сол себепті қандай орган не үшін жауап беретіні әрдайым анық бола бермейді. Мысалы, әкімдіктің жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар басқармасы, еңбек, әлеуметтік қорғау және көші-қон комитетінің аумақтық департаменті бар. Елде басқарудың бірыңғай вертикалін құру қажет, онда бір ведомство әкімдікке де, орталық билік органына да бағынар еді. Бірақ, өкінішке орай, бұл реформа ешкімге қажет емес.
Ешкім бюджетаралық қатынастар реформасын да, мемлекеттік және бюджеттік бағдарламаларды жоспарлау мен бақылаудың сапасын арттыру жөніндегі реформаны да жүргізгісі келмейді. Менің ойымша, элита өз саясатына жауапты болмауды ұйғарып, осылайша оның тиімділігін бақылауды барынша азайтты. Шын мәнінде, мемлекеттік басқару қазір қаржы ағындарын бақылау мен айла-шарғы жасау арқылы жүзеге асырылуда.
Мұның бәрі биліктің жергілікті жерлерде қаншалықты сал болғанын және Президенттің көптеген Жолдаулары мен мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыра алмайтындығын көрсетеді. Әкімдіктердің тиімсіздігін олардың шатастырылған құрылымы мен басқарудың жоқтығы күшейте түсуде, бұл өз кезегінде бюрократия мен жаңа мемлекеттік органдар санының өсуіне алып келеді. Сонымен қатар, көптеген адамдар үшін түсініксіз болып отырған бұл билік өкілдерін де, олардың қызметін де бақылауға алмайды.
Саяси шолушы Нұрлан Фадеев, арнайы «Эхо Казахстана» үшін
Сурет: rg.ru
