Ресми деректер бойынша, бүгінгі таңда жастардың басым бөлігі ресми түрде жұмыспен қамтылған. Алайда, он жылдан кейін жағдай күрт нашарлауы мүмкін, өйткені жаңа ұрпақ еңбек нарығында жұмыс тапшылығына тап болады.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі өткен жылы 15 пен 28 жас аралығындағы жастардың экономикалық белсенді тобы 2,2 миллион адамды құрағанын хабарлады. Оның 96%-дан астамы жұмысқа орналастырылған. Бұл ведомствоның бұрынғы басшысы Біржан Нұрымбетов бұған дейін министрлік еңбек нарығының алдағы бес жылға даму болжамын жасағанын айтқан болатын. Оған сәйкес 2025 жылға қарай бұл нарыққа жастардың ағыны 256 мың адамға дейін ұлғаяды, ал еңбекке қабілетті азаматтардың саны тұтастай алғанда 12,1 миллион адамға дейін өседі. Келесі жылдан бастап жұмыс орындары тапшы болады, 2025 жылға қарай жетіспеушілік 87 мыңнан астам орынды құрайды.
Жастардың көпшілігі жұмысқа орналасқанына қарамастан, іс жүзінде оның жұмыспен қамтылуын шартты деп атауға болады, өйткені олардың көпшілігі өнімділігі төмен, жалақысы аз салаларда жұмыс істейді, оларға жоғары әлеуметтік кепілдік берілмейді. Мәселен, өткен жылдың III тоқсанында 350 мыңнан астам жас адам саудада, 248,9 мыңы ауыл шаруашылығында, 222 мыңы білім беру саласында жұмыс істеген. Жастардың 30%-дан астамы бейресми жұмысшылар деп аталады. Олардың табысы тұрақты емес және оның мөлшері білім деңгейіне және олар жұмыс істейтін аймаққа байланысты. Олардың кейбіреулері бейресми нарықты саналы түрде таңдайды, олар халықтың әлеуметтік осал топтарына жатпайды және заңды түрде жұмыс істегеннен әлдеқайда жоғары табыс табады. Бірақ өте осал топқа жататын адамдар бар, олардың, мысалы, біліктілігінің төмендігіне байланысты, заңды түрде жұмыс істеуге мүмкіндігі жоқ.
Жастардың белгілі бір қызмет саласында жұмыс істеуге деген ықыласы аймаққа байланысты, көбінесе бейресми түрде Қазақстанның оңтүстік бөлігінде жұмыс істейді. Мәселен, Жамбыл облысында жастар жеке секторда, Алматы облысында – мемлекеттік секторда ал Қарағанды облысында, олар жоғары жалақы төленсе болды, кез келген жұмысты орындауға дайын. Мұндай еңбек етушілердің ең көп саны Жамбыл облысында, 30%-дан астамы, Алматы облысында бейресми түрде 18,3%, Қызылорда облысында — 14% және Алматыда — 11% жұмыс істейді.
Өткен жылдың басында өзін-өзі жұмыспен қамтыған жастар 23,6% болды. Әдетте, мұндай жұмысшылардың жалақысы аз және еңбек өнімділігі төмен. Өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың ең көп саны ауылдық жерлерде, қалаға қарағанда 2 есе жоғары және бұл жалдамалы жұмысқа орналасу мүмкіндіктерінің төмендігінен болады.
Ал, қазір жұмыссыздарды есепке алуға байланысты статистика қалай жүргізіліп жатыр? Жұмыссыз адам тұрғылықты жері бойынша жұмыспен қамту орталығына келуі тиіс, сондай-ақ ол «электрондық үкімет» порталын пайдалана алады, онда оны статистикаға енгізеді. Бүгінгі күні статистика бойынша, мысалы, Маңғыстау облысында жұмыссыздардың тек 17%-ы ғана жұмыс іздеуде. Қазіргі уақытта жастардың көпшілігі жұмыс іздеген кезде жұмыспен қамту орталықтарына бармайды, оны өздері іздейді. Басқаша айтқанда, бізде жасырын, көлеңкелі жұмыссыздық бар, ал жұмыспен қамту орталықтары жұмыссыздарды толық есепке алмайды. Ең жоғары жұмыссыздық деңгейі қалаларда, өйткені ауыл адамдары сонда барады. Ауылдық жерлерден кету себебі сапалы білімге қол жетімділіктің нашарлығынан болып отыр.
Сарапшылардың айтуынша, келесі 5-10 жылда жұмыссыздық төмендеуі мүмкін, өйткені 1990 жылдардың аяғында туған ұрпақ келеді. Олар қазіргіден бір жарым есе аз болады. Бірақ содан кейін, 2030 жылдан кейін, жағдай қайтадан шиеленісуі мүмкін, еңбек нарығына қазіргі балалар келеді.
Сондай-ақ, жастардың жұмыссыздығы кен орындарының сарқылуына және мұнай мен тау-кен өндірісінің төмендеуіне байланысты 2030 жылға қарай шыңына жетуі мүмкін. Өнеркәсіптік аймақтардан миллионнан астам азамат басқа облыстарға қоныс аударуы мүмкін.
Осыған байланысты батыс, орталық және шығыс жақтарда жастар жұмыссыздығының өсуі күшеюі мүмкін, ал ірі қалаларда жас кадрлардың тапшылығы туындауы мүмкін.
Жастар жұмыссыздығының қасіреті, ересектер сияқты, экспорттық экономиканың қазіргі моделі болып табылады. Егер Қазақстан Еуразиялық одақ шеңберінде, мысалы, АЭС салу сияқты бірлескен индустриялық жобаларды құруға кіріспесе, онда өнеркәсіпте жүздеген мың жұмыс орындары құрылмайды, бұл іс жүзінде нақты сектордың сөзсіз құлдырауын және отарлық тәуелділікті білдіреді. Тиісінше, жеделдетілген интеграция, бірыңғай валюта, жалпы жоспарлау органдары және қайта өңдеу салаларын құру ғана жастар мен жаңа буындарды құтқара алады.
Нұрасыл Әлиев, экономикалық шолушы, арнайы «Эхо Казахстана» үшін
