Арал теңізі көптеген жылдар бойы бұрын-соңды болмаған экологиялық апаттың мысалы болып табылады. Бұрын Қазақстан мен Өзбекстан шекарасындағы тұзды көл әлемдегі ең үлкен көлдердің бірі болған. Алайда, судың көп тұтынылуына байланысты теңіз кеуіп кетті. Соңғы қырық жыл ішінде оның мөлшері он есе азайды.
Балқаш көлінің жағдайы да осындай, Қытайдың жерді игерудегі жылдам қарқынына және Іле өзенінің жоғарғы ағысындағы күріш алқаптарының кеңейтілуіне байланысты, ол таязданып келеді. Балқашты құтқару үшін Қытай суды пайдалануды дереу қысқартуы керек, өйткені одан әрі су алу, 80% суы көлге құйылып, Ілені қоректендіретін соңғы мұздықтар жойылып кетеді.
Іле Қазақстан үшін де, ҚХР үшін де су көзі болып табылады, алайда соңғы он жыл ішінде Аспан асты елі ауыл шаруашылығы қызметін айтарлықтай кеңейтті, атап айтқанда, 1995 жылдан бастап 2015 жылға дейінгі кезеңде Қытайдың суармалы егістік жерлерінің ауданы 30%-ға өсті. Көлге төнетін қауіпті азайту үшін, екі жақ өзара іс-қимыл жасап, су пайдалануды үйлестіруі қажет. Бірақ бұл үшін, Пекин беруден бас тартып отырған, мәліметтер қажет.
Іле Қытайдың Шыңжаңынан бастау алады. Оның алқабы – осы провинцияның ең құнарлы аймақтарының бірі. Суды пайдалануды азайту үшін жаңа тиімді технологияларды енгізіп, күріш немесе мақта сияқты көп мөлшерде суды қажет етпейтін дақылдарды егу қажет. Алайда, бұл туралы Қытай билігі тіпті талқыламайтын сияқты. Ресми емес ақпаратқа сәйкес, ҚХР күріш өндірісін ұлғайтуды көздеп отыр, ол үшін жайылымдар мен бұталар суармалы ауыл шаруашылығы алқаптарына дайындалатын болады. Соның салдарынан өзен мен Балқаштағы су деңгейі одан әрі төмендейді. Бірақ суды тұтыну қазірдің өзінде оның деңгейі немесе жартысы толтыру үшін қажет нормадан төмендетті, сондықтан өзеннің төменгі ағысындағы ойпатта өсімдіктер жойылып кетуі мүмкін.
Көптеген сарапшылардың пікірінше, келесі 40 жыл ішінде көлге су өте аз мөлшерде түсіп, оны құтқару мүмкіндігі өте төмен болады Айта кету керек, бұрын, өткен ғасырдың 70-ші жылдарында, Балқашқа жойылу қаупі төнген еді, сол кезде Алматыны электр энергиясымен қамтамасыз ету үшін Қапшағай су қоймасы салынды, қойма суға толған кезде, оның көлдегі деңгейі төмендеді, бұл 17 жылға созылды. Тек 2005 жылы ғана Балқаштағы су көлемі қалпына келді.
Балқаштан және Іледен басқа, Ертісте де осындай проблема бар, ол Қытайдың кесірінен батпаққа, ақпайтын сулардың тізіміне кіруі мүмкін. Ертістен қытайлар Шыңжаң мұнай-газ өнеркәсібінің орталығы – Қарамай қаласы үшін су алады. Бұған дейін ол жерде өңірдегі ең ірі мұнай қоймаларының бірін салынған болатын, сондықтан олар өнеркәсіптік мақсаттарына су алуды ұлғайтатын болады. Ал, одан бұрын олар Қара Ертіс-Қарамай және Ертіс-Үрімші каналдарын салған болатын. Бірінші арна Ертіс ағынының бір бөлігін Улюнгур көліне құяды, оның ауданы соңғы жыларда 200 шаршы метрге ұлғайды. Екінші арна Тарим бассейнін сумен қамтамасыз етеді, онда ірі мұнай және газ кен орындары табылды. Қазір ол белсенді даму үстінде, сондықтан су алу да артады. Пекиннің жоспары бойынша екі ғимарат бойынша су өткізу жылына 6 текше км-ден асады.
Қытай бұл мәселеде мүлдем әрекет етпейді деп айтуға болмайды, оның ғалымдары зерттеулер жүргізіп, таяз және шөлейттену себептерін анықтауға тырысуда. Жақында есеп жарияланып, суларға талдау жасалады, онда шекараның екі жағындағы пестицидтердің концентрациясы басқа елдердің өзендерімен салыстырғанда төмен деңгейден орташа деңгейге дейін болатыны айтылған. Қытай ғалымдарының тағы бір баяндамасында біздің еліміздегі көлдердегі өзгерістер туралы сөз қозғалады, бірақ онда Балқаш туралы айтылмайды.
Қазіргі уақытта Шығыс Қазақстанға трансшекаралық өзендердің суын тиімді пайдаланбау салдарынан туындаған шөлейттену қауырт проблема болып отыр. Республика аумағында осы Қытай өнеркәсібі мүддесі үшін техникалық дақылдар егістіктерінің саны да артуда. Қазақстан үшін экологиялық апатқа айналуы мүмкін көршілес Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданының экономикалық әлеуетінің өсуіне ықпал ететін су ресурстары екі есе пайдаланылып жатыр. Қазақстан Үкіметі бұл үдерісті тоқтату мақсатында осы мәселе бойынша жоғары деңгейде келіссөздер жүргізіп, көршісіне ықпал ету үшін елеулі шаралар қабылдамайтыны таңқаларлық жайт. Әшкереленбелі саясат жақсылыққа жеткізбейді.
Ажар Ибраева, саяси шолушы, арнайы “Эхо Казахстана” үшін
