Британдық “The Guardian” газеті британдық журналистердің соңғы екі жылда толығымен жойылған немесе қираған 30-дан астам ислам ғибадатханалары мен ұйғырлардың тарихи орындарын табуы туралы мақаласын жариялады. Тергеуді басылым қызметкерлері мен Bellingcat волонтерлік зерттеу тобы жүргізді.
Көптеген жылдар бойы көктем сайын мыңдаған ұйғыр-мұсылмандар жиналған Асима имам ғибадатханасына жиналатын. Қажылыққа баратын адамдар емделу және күнәларынан тазару мақсатында бойынша құм жолынмен баратын. Бұл жерге үш рет келу қажылық жасаумен тең деп саналатын.
Бірақ биылғы жылы Асима имам ғибадатханасы бос тұр. Оның Ханика мешіті, басқа да ғимараттар бұзылып, тек қабір ғана қалған. Тулары жоғалып кетті. Қажылыққа баратындар бұл жерге енді келмейді.
Ислам бойынша тарихшы Ноттингем университетінен келген Риан Тум картада көрсетілген Асима имам мешітінің аумағындағы қиратылуды көріп, «масқара», ал діндарлар мен қажылар үшін — “жан түршігерлік”деп атады.
Басқа да көптеген ислам ғибадатханалар осындай күйде. Зерттеу тобы Қытайдың солтүстік-батысындағы Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданындағы спутниктік суретте 91 нысанды зерттеді. Олар соңғы екі жыл ішінде 31 мешіт пен екі ірі ғибадатханалар, олардың бірі Асим имам кешені қатты қиратылған деген пікірге келді.
2018 жылдың наурыз айында жер бетінен, Исламды осы жерлерге жеткізу үшін Синьцзянға келген, киелі жауынгер Джафари Садикуге табыну орны құрытылды.Сондай-ақ шөлде тағзым етугуе арналған 70- шақырым жердегі құрылыстар жойылған.
Синьцзянның оңтүстігіндегі ескі Қаргілік қаласының орталығында орналасқан Каргілік мешіті осы аудандағы ең үлкен мешіт болды. Апта сайын онда түрлі ауылдардан келген адамдар жиналды. Оның биік мұнаралары, әсерлі кірісі, сондай-ақ гүлдері мен ағаштары келушілердің есінде. Бірақ оның биік мұнаралары мен әдемі бағынан ештеңе қалған жоқ. Жергілікті тұрғындардың айтуынша, 2018 жылы оны толығымен жойған.
Синьцзянның оңтүстік-батысында Хотан жанында орналасқан Ютянь-Айтика мешіті XIII ғасырда салынған және ұлттық тарихи және мәдени нысандар тізіміне енгізілгеніне қарамастан, оның күзетшісі тұрған үй, сондай-ақ басқа да құрылыстар 2018 жылдың соңында жойылды. Қираған құрылыстар 1990 жылдары жөндеуден өткен ғимараттар болды.
Мешіт жанында жұмыс істеген екі жергілікті тұрғын, қонақ үй иесі және мейрамхана қызметкері мешіттің қиратылғынын айтады. Бір тұрғын ьұрған мешіт жаңа дүкендер салуға орын босату үшін бұзылып,орнына шағын мешіт қайта салынатынын естіген. Көптеген мешіттер жойылып кетті. Бұрын әрбір ауылда мешіт болған.
15 мешіт толығымен немесе ішінара қиратылды, кейбірінің күмбездері қирап, мұнаралары сынған. Сондай-ақ, тағы тоғыз нысан қираған, бірақ олар минареттер сияқты, мешіттердің сыртқы белгілері болмаса да,ұйғырлар мешіттер деп аталды.
Зерттеу тобында бұл қиратудың аз бөлігі ғана. Олар қытайлық бульдозерлермен жүздеген, тіпті мыңдаған қасиетті жерлер жойылды деп санайды, бірақ зерттеулер қиынға соқты, себебі олар туралы жазбалар жоқ.
Сарапшылар діни нысандарды жою,мешіттер мен әулиелерді өртеген кез немесе 1950 жылдары негізгі әулие орындарды десакрализациялау тәсілі ретінде мұражайларға айналдырған мәдени революция кезінен байқалмағандығын айтып, енді экстремалды практиканың оралғанын білдіреді дейді.
Сыншылар билік тіпті қасиетті жерлердің тарихын жоюға тырысуда дейді. Рахиль Даут Синьцзяндағы ғибадатхананы құжаттаған белгілі ұйғыр академигі, 2017 жылы жоғалып кетті.Рахиль Дауттың бұрынғы әріптестері мен туысқандары оның ұсталуын ұйғыр дәстүрлерін сақтауға арналған жұмысына байланысты деп ойлайды.
Мұсылман дәстүрлерінің әрбір көріністерін Қытай басшылығы экстремизм белгісі ретінде бағалайды. 1,5 миллионнан астам ұйғырлар мен басқа да мұсылман Қытай билігі мәжбүрлі түрде қоныс аудартты немесе қайта тәрбиелеу лагерьлеріне жіберіп,олардың қасиетті жерлерін жойды.
Журналисттер мен волонтерлер әулие жерлерді жою – ұйғырлардың жаңа буынын ассимиляциялау мақсатында ұйғыр мәдениетіне шабуыл жасаудың жаңа түрі деп мәлімдейді.
Бұрынғы тұрғындардың айтуынша, Синьцзяньда ұйғырлардың көпшілігі қазірдің өзінде, бейнебақылау камераларымен жабдықталған мешітке баруды қойды. шіркеуде, осындай, бұл Асима имам сияқты ғибадатханаларда бұрын болатын көпшілік мерекелер тоқтатылғалы бірнеше жылдар болды.
Өткен жылдың қазан айында Қытай басшылығы ұйғырлар мен басқа да кішігірім ұлттар үшін қайта тәрбиелеу лагерлерінің бар екендігін растайтын құжатты ресми түрде жариялады. Бұл лагерлерде тұтқындар Қытай тілін үйренуге мәжбүр болады, Қытай Коммунистік партиясын дәріптейді және олар үшін әзірленген ережелерді үйренеді.
БАҚ-та адамдардың қайта білім беру лагерлерінде қалай өмір сүргені туралы көп ақпарат шыққан соң, қытай билігі тұтқындарға жақын адамдарға қоңырау шалып, босатылғаны туралы өтірік айтуға мәжбүрледі. Наразылықтарды тоқтату үшін халықаралық тексерулерді күтудегі сотталғандарды үй қамауына босата бастады.
Бұған дейін БАҚ ҚХР-дағы қайта тәрбиелеу лагеріне этникалық ұйғырлар мен қазақтар жаппай жіберілгенін хабарлады. Өткен жылдың қараша айында лагерьлерде 50 мыңнан астам қырғызстандықтар бар деген ақпарат пайда болды. Сол кезде Сооронбай Жээнбеков Қырғыз Республикасының Үкіметі бұл проблеманы дипканалдар бойынша шешу жұмысын жүргізіп жатқанын айтты. Бірақ ол қамалғандардың басым бөлігі Қырғызстан емес, ҚХР азаматтары екенін ескеруге шақырды.
Осы жарияланымдардың аясында Қырғыз Республикасында антиқытайлық көңіл-күй пайда болды. Мұнда да кеніштерді игеріп, кәсіпорындар салған Қытай инвесторларына жақсы қараған жоқ. 2018 жылы желтоқсанда Бішкекте Қытай елшілігінде митингi өтті, оған қатысушылар бір айдың ішінде барлық шетелдіктерді елден шығаруды талап етті.
Сурет: fergana.agency
