5 жыл ішінде республиканың мемлекеттік қарызының сомасы 2 есе ұлғайды, ал қоғамда бұл процесті бақылау тетіктері пайда болған жоқ. Мемлекеттік қарыздың құрылымына Министрлер Кабинетінің қарызы және мемлекет кепілгер немесе кепілгер болып табылатын түрлі ұйымдар мен компаниялардың міндеттемелері кіреді. Алайда оның түпкілікті төлеушілері – салық төлеу арқылы қарызын өтейтін қазақстандықтар. Осыған байланысты Қазақстанда қарыз портфелінің ашықтығын қамтамасыз ету, берілетін кредиттердің жоғары тиімділігіне қол жеткізу қажет. Бірақ, шынын айтқанда, азаматтардың осы қаражаттың жұмсалуын бақылау мүмкіндігі жоқтың қасы. Сондықтан мемлекет қарызды басқарудың бірыңғай саясатын жасауы керек, ал Қаржы министрлігі оны жүзеге асыруы керек, ол бүгінгі таңда көптеген бейіндік функцияларды орындайды.
Соңғы 5 жыл ішінде мемлекеттік қарыз ЖІӨ-ге қатысты 14,4%-дан 29%-ға дейін ұлғайды, осы жылдың қаңтарына қарай ол 20,6 триллион теңгені құрады. Оған қызмет көрсету мен сыртқы және ішкі шығындарды өтеу шығындары соңғы алты жыл ішінде 2,4 есе, яғни 1,4 триллион теңгеге дейін өсті. Жалпы алғанда, мемлекеттік қарыздың өсуі экономиканың өсу қарқынынан асып түскенге дейін қолайлы. Және де, қарыз шегі бар, оған қол жеткізген кезде мемлекеттік қаражаттың жағдайы әлсіз болады. Еуроодақта шек ЖІӨ-нің 60%-ын құрайды. Қазақстандық “жаңа бюджет саясатының тұжырымдамасында” өткен жылы мемлекеттік қарыз ЖІӨ-нің 27%-ынан аспауы тиіс деп айтылған, бірақ осы жылдың басында ол 2%-ға жоғары болып шықты.
Осы уақытқа дейін номиналды қарыз төмен және өте тұрақты деп айтылып келді. Яғни, мемлекет, әзірше, ол бойынша барлық міндеттемелерді қосымша қаржылық қолдаусыз іске асыруға қабілетті болды. Бірақ уақыт биліктің энергия ресурстарының бағасын басқара алмайтындығын және әлемдік экономиканың ауытқуымен індетті болжай алмайтындығын көрсетті. Дүниежүзілік банктің ақпараты бойынша, егер мұнай бағасы жоғары болса және мұнай тапшылығы азаяды, яғни еліміздің қазіргі мемлекеттік қарызының деңгейі қолайлы. Біз мұнайдың құнын бақылай алмаймыз, ал коронавирус себебінен мұнай тапшылығын төмендетуге қол жеткізе алмадық. Қаржылық реттеуші Қазақстан мемлекеттік қарызға деген көзқарасын өзгертуі керек, атап айтқанда мемлекеттік қорлардың тұрақтылығын қамтамасыз ету керек деді. Оны қамтамасыз ету үшін мемлекеттік, әсіресе сыртқы қарызды мейлінше ашық әрі мұқият басқару қажет.
Президент әкімшілігі бұл функцияны Ұлттық экономика министрлігіне жүктеуді тапсырды, іс жүзінде солай болды да. Қазіргі уақытта Қаржы министрлігінің веб-сайтында мемлекеттік қарыз туралы бөлім бар, Ұлттық банк жыл сайын төлем балансы және сыртқы қарыз туралы есептер жариялайды, ал Экономика министрлігі мемлекеттік қарызға жеке талдау жасамайды, оның жағдайы туралы да мәлімет бермейді Бүгінгі күні қарызды басқару көптеген құжаттардың көмегімен жүзеге асырылады. Бірақ олардың сәйкес келмеуі, мәліметтердің әртүрлілігі және олардағы ұлттық қарыз шегі туралы түсініксіз анықтамалар сындарлы саясаттың жоқтығын және Министрлер Кабинетінде оны басқарудың нақты механизмі жоқтығын көрсетеді.
Мемлекеттік қарыздың ұлғаюы – мемлекеттік бюджетке қызмет көрсету шығыстарының өсуі, сондай-ақ бюджет кірістерінің мүмкіндіктерін мұқият талдау қажеттілігі. Мемлекеттік қарыздың тұрақты өсуі, оның құрылымы мен экономикаға әсері туралы қажетті деректердің болмауы бірыңғай саясатты әзірлеу қажеттілігін көрсетеді. Ол үшін борышты басқару стратегиясын әзірлеуге болады, оған құжаттардан барлық нормалар мен реттеулер кіреді, сонда қарызды қажетті деңгейде ұстап тұру және қарыз жүктемесін азайту тәсілдері айқындалады.
2019 жылғы желтоқсанда мемлекет басшысы сыртқы қазақстандық борыштың бірыңғай тізілімін әзірлеу туралы тапсырма берді. Қаржы министрлігінің веб-сайтында “Мемлекеттік қарыз” бөлімі бар, оның бөлімшелерінің бірі “Елдер бойынша сыртқы қарыз” деп аталады, бірақ бұл Бірыңғай тізілім деп айту қиын.
Ведомство ондағы ақпарат Тоқаевтың оны құру жөніндегі тапсырмасын іске асыру екенін хабарлаған. Демек, қазір мемлекеттік қарызды басқарудың тұтас және ашық саясаты Министрлер Кабинетінің басымдығы емес.
Мемлекеттік қарызға қызмет көрсету қазақстандықтардың мойнында болғандықтан, олар оның құрылымын жақсы түсініп, берілген қарыздың барынша тиімді болуына қол жеткізуі керек. Кейбір елдерде, мысалы, әрбір тұрғын мемлекеттік қарызға қызмет көрсету бойынша міндеттемелермен таныса алады. Әрине, ақпараттың ашықтығы қарыз саясатының жақсаратынына кепілдік бермейді, сонда да, қарызды тиімді басқаруға, әлсіз жерлерді тез анықтауға, оның экономикаға әсерін бақылауға мүмкіндік туады.
Экономистер, сарапшылар мен қоғамдық бірлестіктер Үкіметтен және Қаржы министрлігінен мемлекеттік қарызды басқарудың орта мерзімді кезеңге арналған бірыңғай стратегиясын әзірлеуді талап етіп, дабыл қағуы керек. Өйткені, жағдай бақылаудан шығуы мүмкін, себебі сыртқы қарыз өсіп жатыр, мысалы, Азия даму банкінен республикалық бюджетті қолдауға 1,5 миллиард еуро несие алынды. Жақында баспасөзде жергілікті әкімдіктер Еуропалық Қайта Құру және даму банкінен инфрақұрылымды және коммуналдық шаруашылықты модернизациялау үшін үлкен пайызбен және сыбайлас жемқорлық жобаларына несие алғандығына байланысты дау болды. Нәтижесінде жергілікті тұрғындар үлкен тариф төлейтін болады. Яғни, сыртқы борыш қазақстандықтардың өмір сүру деңгейі мен сапасына тікелей әсер етеді және олардың Үкімет пен жергілікті билік не үшін несие алғанын және оларды қандай шарттар бойынша төлейтінін білуге құқығы бар.
Нұрасыл Әлиев, экономикалық бақылаушы, арнайы «Эхо Казахстана» үшін
