2007-2008 жылдары біздің еліміздің өндіруші саласына кірген шетелдік инвесторлар шикізат экспортын ұлғайту шектерін аяқтады, сол уақыттан бастап олардың стратегиясы қолда барды сақтау болып табылады. Сол жылдары әлемдік экономикалық дағдарыс болды, бірақ оның республикаға, негізінен, әсері болмады. Сол кезде шикізатқа әлемдік бағаның төмендеуі қысқа мерзімді болып, кейін одан да жоғары көтерілді, дегенмен, қаржы нарығының құлдырауы бізге әсер еткен жоқ.
Алайда, сол кездегі қаржылық дағдарыс біздің билікті ойландырды. Атап айтқанда, 2009 жылдың басында Нұрсұлтан Назарбаевтың “Дағдарыстың кілті” атты мақаласы жарық көрді, онда ол долларлық жүйені “ақаулық” деп атап, жаңа әлемдік валютаны ұсынды. Сонымен қатар, республикада үдемелі индустриялық-инновациялық дамудың алғашқы бесжылдығы басталды. Рас, өйткені либералды парадигманың сақталуына байланысты бұл сондай сәтті болмаса да, елдің бұл процеске дайын екенін көрсетті. Сол жылдары Штат пен Еуроодақ шикізат секторына қолдау көрсетіп, Қазақстанға жағымды әсер еткен “сан жағынан жұмсарту” саясатын жүргізе бастады, соның арқасында ол 2013 жылға дейін дамуын жалғастырды. Елеулі нәтижелерге қол жеткізген Үкімет сол кезде “Қазақстан-2030” бағдарламасы мерзімінен бұрын іске асырылғанын жариялады. Осыдан кейін, 2015 жылы жаңа бағдарлама – “Жүз қадам” дүниеге келді. Бұл бағдарлама тез басталды, бірақ кейін оны жүзеге асыру баяулады, өйткені экономиканы зиян келтіретін әдістермен қалпына келтіруге болмайды. Ал 2015 жылы мұнай бағасының қайтадан төмендеуіне байланысты, оны қалпына келтіруге тура келді, сондықтан қазақстандық экспорттың құны 42%-ға төмендеді.
Қазақстанның негізгі сауда серіктестері республика үшін тиімсіз. Мәселен, Еуроодақпен осы бағыттағы ынтымақтастық кемімелі. ЕО көміртегі салығын енгізбекші, оның астына.отандық металлургия саласының өнімдері түсуі мүмкін. Қазақстан өзінің шикізаттық емес өнімін Еуропаға ілгерілете алмайды. Біздің ауыл шаруашылығы өнімдері, мысалы, импортқа шығарылғанға қарағанда әлдеқайда арзан. Бұл жергілікті өндірушілердің өнімдеріне қарағанда, онда арзанырақ болар еді дегенді білдіреді. Ал ол Еуропаға қажет емес, өйткені онда жергілікті ауыл шаруашылығы өндірушілерін субсидиялауға ондаған миллиард еуро бөлінеді. Сондықтан Еуроодақ бізден негізінен шикізат сатып алады, яғни ол жерде өндірілмейтін өнімдерді, өйткені ЕО-да өндірістің экологиялылығына қойылатын талаптар өте жоғары.
Өз кезегінде, КХР энергия ресурстарын сатып алуды арттырады, бірақ олар оның құбырлары арқылы жеткізіледі. Біріншіден, Аспан асты елі етеді, бірқатар ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорт арттырады, бірақ тағы да біздің экономикада өзінің қатысуы есебінен.
Індет бұрынғы либералды бағыттың сәтсіздіктерін жоюға мүмкіндік берді. Либералдар алдыңғы реформадағы және бүгінгі дағдарыс кезінде жіберілген барлық қателіктері мен кемшіліктерін коронавирусқа ауыстыруға мүмкіндігі бар. Егер сіз “Ұлттық жоспарға” қарасаңыз бастапқы жағдайды сипаттауда эпидемияға сілтеме жасаудан басқа ештеңе жоқ. Онда экономикада да, теңге бағамында да, мемлекеттік бюджетте де, бизнесте де жағдай жоқ. Шын мәнінде, қазір экономиканы дамыту келешегі бізде тығырыққа тірелді. Шамасы, сондықтан “Ұлттық жоспар” сараптамалық талқыланған жоқ, сондықтан ол мақұлданды, бірақ көпшілікке ұсынылмады.
Бүгінгі таңда ЕАЭО-да ынтымақтастықты өрістету тек балама болып табылады, оның үстіне инфрақұрылым, энергетика, т/ж көлігі мен су ресурстары бірыңғай күйінде қалып отыр. Қазіргі уақытта барлық Орталық Азия республикалары көпвекторлы саясат жүргізуде, олардың кейбіреулері ЕАЭО кеңістігіндегі байланыстарды қысқартты. Бірақ олар жалпы инфрақұрылым туралы ұмытықан сияқты. Бүгінгі таңда барлық елдердің ең өзекті мәселесі – өткізу нарықтарын өз өндірушілерімен қамтамасыз ету. Толып жатқан бұрынғы Кеңес Одағы кеңістігінде өз тауарларымыз емес, үшінші елдердің өнімдерімен толтырылған үлкен нарық бар, бұнда тауар айналдыратын жер бар.
Қазіргі жағдай бізге Батыс енгізген шикізат экономикасының бұрынғы неолибералды моделінің толық құлдырауын көрсетіп отыр. Оны қалпына келтіру әрекеттері сәтсіздікке ұшырайды, өйткені жүйелік дағдарыс құлдырауды тек күшейтеді. Экономиканы дамытудың бұрынғы неолибералдық тұжырымдамасынан бас тарту және ЕАЭО шеңберіндегі бірлескен индустриялық жобалар нақты секторды жандандыруға және жаңа өндірістік салаларды құруға қабілетті. Нұр-Сұлтан мұны шындық және жалғыз дұрыс іс-әрекет жоспары ретінде қабылдауы керек.
Нұрасыл Әлиев, экономикалық шолушы, арнайы “Эхо Казахстана” үшін”
