Елімізде осы жылдың шілде айында жаңа экологиялық кодекс күшіне енеді. Ондағы жаңалық шетелдік инвесторлар экологиялық төлемдерден 10 жылға босатылатын бағдарлама болды. Зиянды шығарындылар үшін төлем төлеудің орнына, олар кәсіпорындарды жаңғыртуы, сондай-ақ олар экологияға зиянды әсерді азайтуы қажет болады, әйтпесе оларға ірі айыппұлдар төлеуге тура келеді. Билік осылай, жақын арада ірі өндірістер «жасылданады» деп санайды.
Жаңа кодекске мемлекет басшысы ағымдағы жылдың басында қол қойды. Сол уақыттан бастап экология министрлігі өз делегаттарын өңірлерге жібереді, олар онда жаңашылдық қалай жұмыс істейтінін түсіндіреді. Шенеуніктер экологиялық реттеу қалай жүргізілетінін, табиғат пайдаланушылар үшін жауапкершілік күшейтілетіні, өнеркәсіптік өндірістердің жасыл экономикаға көшуін жеңілдететін қандай экономикалық және салықтық ынталандырулар пайда болатыны туралы айтады.
Әзірге атмосфераға жыл сайын 2,4 миллион тонна зиянды заттар шығарылуда, ал компаниялар айыппұл төлеп, табиғатты қорғау шараларын жүргізуде. Атап айтқанда, ресми деректер бойынша, 2019 жылы металлургия, энергетика, мұнай-химия және тау-кен өндіру салаларының кәсіпорындары зиянды заттар шығарындылары үшін 95 миллиард теңге төлеп, осы іс-шараларға 145 миллиард теңге жұмсады. Енді жабдықтарды жаңарту және жаңа технологияларды енгізу орнына шетелдік компаниялар «жасыл экономиканы» дамыту мақсатында төлемдерден 10 жылға босатылады. Қаласаңыз, компаниялар бұл бағдарламаға қатыса алмайды, бірақ одан әрі экологиялық төлемдерді төлей алады, тек олардың мөлшері артады. Экология министрлігі 5 жылда елде атмосфераның ластануы айтарлықтай төмендейді деп санайды.
Бұл ретте өңірлердің жергілікті бюджеттері экологиялық проблемалар мен әлеуметтік мәселелерді шешуге жұмсалған елеулі түсімдерден бірден айырылады, ал компаниялар табиғат қорғау іс-шараларын жүзеге асыруды тоқтатады. Экологиялық проблемалар көгалдандыру, биоалуантүрлілікті сақтау, су қоймаларын балықтандыру, ескілерін қалпына келтіру және өнеркәсіптік қалдықтардың жаңа полигондарын салу және басқа да тәсілдер арқылы шешілді. Биліктің шетелдік өндірістер үшін төлем ставкаларын нөлдеуі, оларды өңірлердегі табиғат қорғау міндеттемелерінен босатуына байланысты өз кірістерінің жартысына жуығы қысқарады және экологиялық тәуекелдер күшейеді. Сонымен бірге, билік мемлекеттік бюджеттен трансферттер бере алады және экологиялық зиянды өтеуге көмектеседі, бұл тек салық төлеушілердің есебінен болады. Іс жүзінде шетелдік компаниялар қазақстандықтардың көмегімен ондаған миллиард теңге үнемдеп, өндірісті жаңғыртып, активтердің құнын арттыра алады. Алайда, бұл ең жақсы жағдайда ғана, өйткені билік шетелдік компанияларды салық ауыртпалығынан алшақтатуы әбден мүмкін.
Жалпы алғанда, бұл идеяның сәтсіздікке ұшырайтынын энергетика саласын жаңғырту бағдарламасы бойынша тәжірибе көрсетіп отыр, ол ешқандай нәтиже бермеді. 2009 жылы билік энергетикалық компанияларға босату тарифтерін едәуір арттыруға рұқсат берді. Шенеуніктердің айтуынша, бұған энергия секторындағы қиын жағдай, дәлірек айтқанда, өндіруші қуаттардың тозуы себеп болған. Энергетиктер өз кезегінде электр станцияларын қайта құрып, оны жаңғырту керек еді. Оларға мұны 2015 жылға дейін жасау керек болды, алайда олар өз мерзіміне жасай алмады, оны объективті қиындықтармен, экономикадағы дағдарыс және ұлттық валюта девальвациясымен дәлелдеді. Билік бағдарламаны 2020 жылға дейін ұзартты. Инвестициялық бағдарламаны іске асыру электр станциялары мен жабдықтардың физикалық тозу пайызын едәуір төмендетеді, энергия өндірісі әлдеқайда арзан болады және қазақстандықтар үшін тарифтер төмендейтіні күтілді. Алайда уақыт өтіп жатыр, жылу электр станциялары әлі де тозуда, ал халық үшін тарифтердіғ өсуі жалғасуда.
Бұл жерде өнеркәсіптік кәсіпорындардың «жасыл модернизациясымен» де солай бола ма, деген сұрақ туындайды. Өнеркәсіпшілер салық төлемейді және табиғатты қорғауға қаражат жұмсамайды, өз кәсіпорындарын белсенді түрде жаңартып жатқан кейіп танытады. Жылдар өтеді, өндіріс тозығы жеткен жабдығымен қалады, өндірісті техникалық жабдықтауға коронадағдарыс немесе қазақстандық валютаның девальвациясы кедергі келтіргенін айтып, сөйтіп ауаға миллиондаған тонна зиянды заттарды шығады.
Шын мәнінде, шетелдік компанияларды, ең алдымен батыс компанияларын, экологиялық төлемдерден босата отырып, Қазақстан абсолютті шикізат колониясына айналады, соның нәтижесінде таяудағы он жылда біз экологиялық апаттың куәгерлері боламыз деп айтуға болады. Барлығымыз Лакшми Митталдың 2009 жылдан бастап жабдықтарды жаңарту және жаңа технологияларды енгізу шартымен он жылға көптеген салықтар мен төлемдерден босатылғанын білеміз. Бірақ оның өзі 2019 жылы Үкіметпен келісімді бұзды, ал қазір біздің кеншілер мен металлургтер кеңестік өндірістік қуаттардың тозуына байланысты тұрақты апат салдарынан қайтыс болуда. Дәл осындай оқиға басқа шетелдік компаниялармен де болады, олар енді экологиялық міндеттемелерсіз өндіру жұмыстарымен еркін айналысады. Мемлекеттік гранттарға ие болған мақтаулы экологтардың дауыстары неге шықпайды?
Ажар Ибраева, саяси шолушы, арнайы «Эхо Қазақстана» үшін
