Өз проблемаларын шешу мақсатында шетелдік NCOC консорциумы Каспий түбін тереңдету арқылы кеме қатынасы арналарын ашуға ниетті. Бірақ компания іс жүзінде Каспий теңізінің қазақстандық акваториясының экожүйесіне ғана емес, сонымен қатар жақын маңдағы жағалаудағы мемлекеттердің мүдделеріне де көз тігуде.
Каналдардың ауданы шамамен 29 шаршы км – жалпы Солтүстік Каспий ауданының 0,036% құрайды. Дегенмен, сарапшылар мен эко-белсенділер жоба жергілікті флора мен фаунаны бұзады және экологиялық апатқа әкелуі мүмкін дейді. Атап айтқанда, олардың пікірінше, бекіре, басқа да балық түрлері жойылып кетеді. Алайда, Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі бұл жоба шешілгенін және NCOC экожүйеге келтірілген барлық залалды өтеуге уәде бергенін айтты.
Өз кезегінде РАВН академигі, техника ғылымдарының докторы, профессор Мәлік Бөрлібаев Каспий суы деңгейінің төмендеуі проблемасы бұрын да болғанын еске салды. Кеңес жылдарында судың булануын азайту үшін Қара Богаз-Гол шығанағы жабылды. Бұдан теңіз суының көбейіп, жақын маңдағы елді мекендерді су басты. Нәтижесінде шығанақ қайтадан ашылды. Сонымен қатар, профессор қазіргі экожүйеге араласу оған теріс әсер ететінін айтты. Оның айтуынша, егер Каспийде каналдар қазылса, көптеген жылдар бойы құлдырап бара жатқан балық саласы жойылады.
“Қазір барлық гидробионттар таяз суға және судың жылыну деңгейіне үйреніп қалған. Егер каналдар қазылса, табиғи тепе-теңдік бұзылады, өйткені балықтың азық-түлік базасы жоғалуы мүмкін. Әрине, бұл үлкен зиян келтіреді, зияны өте зор болады! Менің ойымша, жобаны іске асыруға кіріспес бұрын Солтүстік Каспий экожүйесіне көпжылдық зерттеулер жүргізу қажет болды”, – деп атап өтті Бөрлібаев.
Бірақ Қазақстанда қаржы мүддесі жоғары, Арал мен Балқаш осындай істің құрбаны болды, деп мәлімдеді профессор.
“Кезінде біз балық аулау өнеркәсібінің негізгі көздерінің бірі болған Арал теңізін ластадық. Балық аулау өнеркәсібінің негізі сазан болған Балқашты да дастадық. 40-жылдары майданға Балқаштан жылына 150 мың центнер балық жөнелтілді. Ендігі кезекте Каспий — тек сол жерде өнеркәсіптік аулау жүргізіліп жатыр, бірақ мұндай қарқынмен ол қалмайды”, – деп атап өтті сарапшы.
Бірақ біздің басшылық теңіз посткеңестік төрт елге және Иранға ортақ екенін ескермейді. 1996 жылы біздің ел трансшекаралық су ағындары мен су айдындарының су ресурстарын қорғау туралы БҰҰ-ның халықаралық конвенциясына қол қойды. NCOC жобасын іске асырудың салдары бәріне әсер етеді. Осыған орай, осы елдердің ғылыми қоғамдастығы өз зерттеулерін жүргізіп, процеске араласуы керек. Алайда, билік жоспарланған жұмыс туралы басқа мемлекеттерге хабарламаған болып шығады, бірақ республика конвенцияға мүше болғандықтан, ескертуі керек еді.
Неміс ғалымдарының айтуы бойынша, 2100 жылға қарай Каспийдің су деңгейі 18 м-ге төмендейді, ал мөлшері 3 есе азаяды. Егер бұлай болатын болса, онда су қоймасы Арал теңізінің тағдырын қайталайды.
Болып жатқан жағдайды NCOC шетелдік консорциумының елді қасақана тонап, ондағы бірегей су қоймасын жоюы деп атауға болады. Қашаған кен орнын игерудегі бұл жобадағы Қазақстанның үлесі небары 16,88% құрайды. Қалған акциялар келесідей бөлінді: Impex (7,56%), Shell (16,81%), Exxon Mobil (16,81%), CNPC (8,33%), Total (16,81%) және Eni (16,81%). Тиісінше, каналдарды қазудың бастамашылары – Каспийдің құрта отыра, негізгі табыс табатын батыс компаниялары.
Сонымен қатар, өнімді бөлу жөніндегі келісімге (ӨБК), басқа да келісімшарттарға сәйкес бұл жұмыстар Қазақстанның мойнында болады, яғни төленетін салықтар мен аударымдардан есептелетін болады. Ал “залалды өтеу” саналы өтірік, өйткені осы жылдың шілдесінен бастап барлық батыс компаниялары экологиялық төлемдерден 10 жылға босатылады. Финита ла комедия, дегендей. Сонымен бірге, жақын маңдағы барлық елдер мен олардың қоғамдастығы экологиялық апаттан зардап шегеді, осыған қатысы бар барлық қоғам экоцидпен салыстыруға болатын осы шешімді қайта қарауға ұмтылып, қазірден дабыл қағуы керек.
Тұрар Кәрімов, саяси шолушы, арнайы “Эхо Казахстана” үшін
