Штат Ауғанстаннан әскерлер шығарылғаннан кейін, Орталық Азиядағы үш республиканың бірінде өздерінің әскери базасын құру мүмкіндігін қарастыруда. Пентагон американдық әскери күштер бұл елден шыққаннан кейін аймақта жаңа Террористік квазимемлекет пайда болып, жиһадшылардың белсенділігі артады деп санайды. Сондықтан АҚШ қазір әскерлерін Орталық Азияға көшіруді талқылап жатыр. Американдықтардың пікірінше, бұл қашықтан бақылау және исламистерді тежеу үшін қажет.
Сәуір айының ортасында The New York Times Пентагон мен Солтүстік Атлантикалық альянс әскерлерін және авиацияларын Өзбекстанға, Тәжікстанға немесе біздің елге көшіруді талқылап жатқандығы туралы мақала жариялады. Штат Ауғанстанды жиһадшылардың базасына айналдыруға жол бермейтінін, террористерге қарсы әуе шабуылдарын жасау мүмкіндігін өздеріне қалдыратынын мәлімдеді.
Пентагон әскерлерді Орталық Азияға көшіру мүмкін деп санайды, өйткені НАТО республикалармен жиырма жылға жуық қызметтес болып келеді. Тәжікстан, Өзбекстан және біздің республика 1997 жылы еуро-атлантикалық әріптестік Кеңесінің құрамына кірді, алайда әрбір елдің өзара іс-қимылының өзіндік ерекшеліктері бар. Атап айтқанда, Қазақстан мен Тәжікстан ҰҚШҰ мүшелері болып табылады, бұл олардың сенімділігіне әсер етуі мүмкін, ал Өзбекстанда Әндіжан қаласында орын алған “революциялық” көтерілістердің теріс тәжірибесі бар.
АҚШ мемлекеттік хатшысы Энтони Блинкен бірнеше күн бұрын Қазақстан СІМ басшылары – Мұхтар Тілеуберді және Өзбекстан СІМ басшылары – Абдулазиз Камиловпен телефон арқылы сөйлесті. Келесі күні, 23 сәуірде Блинкеннің Орталық Азия елдерінің сыртқы саяси ведомстволарының басшыларымен C5+1 форматында виртуалды кездесуі өтті. Кездесу барысында мемлекеттік хатшы АҚШ осы бес мемлекеттің тәуелсіздігін, егемендігі мен аумақтық тұтастығын ұстанатынын мәлімдеді.
Пентагонның жоспарларына қайта оралсақ, Тәжікстанда американдық әскери базаның пайда болуы, менің ойымша, ресейлік әскери бөлімнің болуына байланысты екіталай, бірақ негізінен болуы да мүмкін. Бұл республиканың Ауғанстанмен шекарасы ең ұзақ. Американдықтар үшін бұл өте ыңғайлы, өйткені әуе шабуылдары жасалатын жерлерге тез жақындауға болады. Бірақ, оларға қарсы исламшылдардың диверсиялық немесе пилотсыз ұшақтардың көмегімен әуе соққылары қаупі болуы мүмкін. Тәжікстан мен Солтүстік Атлантикалық альянс республиканың шекарасын нығайтуға және заңсыз есірткі айналымына қарсы күрес бойынша өзара іс-қимыл жасауда. Солай бола тұра, Қарулы күштер мен әскери құрылыстағы реформаларды жүзеге асыруда тәжік билігі Ресеймен ынтымақтастықты жөн көреді.
Біздің елге келетін болсақ, біздің биліктің жүргізіп отырған көпвекторлы саясаты Байқоңыр мен Ресейдің әскери полигондары болса да, мұндай базаның пайда болу ықтимал дегенді қарастыруға мүмкіндік береді. Мемлекеттік хатшы Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің басшысымен сөйлесіп, елдер арасындағы қатынастар белсенді дамиды деген сенім білдірді. Алты жылдан астам уақыт ішінде Қазақстан 25-тен астам «таңдаулы серіктестерді» біріктіретін НАТО-ның өзара әрекеттесу бағдарламасына мүше болды. Атап айтқанда, Америка Құрама Штаттары барлау, бақылау және барлау жүйелерімен жабдықталған өзінің King Air B300ER Scorpion барлау ұшағын сатып алғысы келгендердің бәріне сата бермейді.
Тұрақты түрде “Жәрдем”, “Баланс-Каяк” және “Дала қыраны” бірлескен қазақстандық-америкалық әскери оқу-жаттығулары өтуде, алайда олар 2020 жылы індетке байланысты өткен жоқ. “Дала қыраны” оқу-жаттығуы осы жылдың шілде айында өтеді деп жоспарлануда. Бұл маневрлер Қазақстанда 2003 жылдан бері өткізіліп келеді, оған жыл сайын 1,5 мыңнан астам әскерилер қатысады. Олармен бірге бұл маневрлерге Солтүстік Атлантикалық альянстың әртүрлі штабтарының сарапшылары мен шетелдік әскери бақылаушылар қатысады. Оқу-жаттығудың мақсаты – біздің әскерилерді стандарт бойынша және Альянс әскерлерінің құрамында оқыту. Біздің еліміз Ауғанстаннан шамамен 500 км қашықтықта орналасқан.
Егер Штатқа мұнда әскери база ашуға рұқсат етілсе, оны көрші республикалар жауып тастайтын еді. Яғни, американдықтар үшін біздің еліміз қауіпсіздік жағынан ыңғайлы, сондықтан америкалық және НАТО әскерлерінің Қазақстанға қоныс аударуы, Тәжікстанға қарағанда, ықтимал.
Бірақ, Каримовтың тұсында Пентагонның бөлімшелері болған, Өзбекстанда янкидің толыққанды базасының пайда болуы тіпті де мүмкін. Осы айдың басында онда АҚШ Қарулы Күштері Орталық қолбасшылығының Стратегиялық жоспарлау және саясат басқармасы басшысының орынбасары Дюк Пирак бастаған делегация болды. Олардың сапары аясында бірқатар кездесулер өтті, соның ішінде ӨР Бас штабының басшысы Шухрат Холмухамедовпен елдердің әскери саладағы өзара іс-қимылы талқыланды. Бүгінгі таңда Өзбекстан Ресеймен әскери ынтымақтастықты белсенді дамытуда, өйткені бұл ынтымақтастық Орталық Азияда қауіпсіздікті және оның Қарулы Күштерін қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады. Алайда АҚШ Ресейді ығыстырып, оның орнын басқысы келеді. Камиловпен телефон арқылы сөйлесу кезінде Блинкен биыл стратегиялық серіктестік туралы алғашқы диалог болатынына үміттенетінін айтты.
Екі мыңыншы жылдың басында американдық әуе күштері Ауғанстан шекарасынан екі жүз шақырым жерде орналасқан Ханабад әуе базасын пайдаланды. Онда 1,5 мың әскери, атқыштар, сондай-ақ көлік ұшақтары болды. Бірақ кейінірек Республика билігі янкиилердің Әндіжанның «революциялық» қозғалыстарын ұйымдастыруға қатысқанын байқағаннан кейін, әскерилерді елден шығарды. Сонда да, өзбек билігі американдықтардың ұсынысын ұнатса, оларды қайтадан өз аумағына кіргізе алады, ал американдықтарда көптеген ұсыныстар бар, мысалы, бірнеше миллиард долларлық жобалар.
Қалай болғанда да, американдықтардың өздері құрған ауғандық исламдық терроризмге қарсы «күрес» деген желеумен АҚШ өзінің осы аймақта болуын сақтап қалу үшін бұрынғы кеңестік Орталық Азия республикаларында өзіне тірек құруға тырысады. Мұндай базаның пайда болуы жалпы шиеленісті күрт күшейтеді және батыстың барлау қызметтері қолдайтын ислам экстремизмінің өсуіне ықпал етеді. Пентагон әскери бөлімшелерінің Орталық Азияда болуы ауған моджахедтеріне емес, Ресейге, Қытай мен Иранға қауіп төндіреді. Сондықтан, Нұр-Сұлтан, Ташкент және Душанбе Вашингтонның өтініші бойынша осындай жобаны жүзеге асырған жағдайда туындайтын барлық қаупі-қатерелер туралы білуі керек, өйткені бұл осы аумақтарда әскери операциялар жүргізу қаупін тудырады.
Тұрар Кәрімов, саяси шолушы, арнайы «Эхо Казахстана» үшін
