Бұған дейін Сенат төрағасы Мәулен Әшімбаев 30-шы жылдардағы ашаршылық бұрынғы кеңестік республикаларына ортақ қасіреті екенін және бұл тақырыпты саяси емес, ғылыми тұрғыдан талдау қажет екенін айтқан болатын. Оның сөздері қоғамда, әсіресе ұлтшылдар арасында үлкен резонанс тудырды. Қоғам белсендісі Мұхтар Тайжан сол кезде “қазақ халқына қарсы қастандық – Холокост, Голодомор сияқты жасанды ұйымдастырылған геноцид” болғанын мәлімдеді.
Алайда, диаметрлі қарама-қарсы сөздер айтылды. Атап айтқанда, саяси сарапшы Данияр Әшімбаевтың айтуынша, сол кезде ашаршылық болды, оны ешкім жоққа шығармайды, алайда оны геноцид актісі ретінде айту жеткіліксіз. Ол кезде “ұжымдастыруды жоспарлауда қателіктер және асыра сілтеулер орын алды”, – деп жазды сарапшы әлеуметтік желіде.
Сондай – ақ, Facebook-те саяси сарапшы Марат Шибұтовтың мақаласы пайда болды. Ол 1932-1933 жылдардағы ашаршылыққа жауапты мемлекеттік орган мүшелерінің барлығының тектерін жариялады. Оның мақаласында 15 адам аталған. Сарапшының айтуынша, орталық тек төртеуін ғана жіберген – Голощекин, Волленберг, Тимофеев және Богданов. Басқалары жергілікті кадрлар болды.
Бұл тақырып не үшін қайта талқыланып жатыр? Енді оны қалай зерттейді? Жалпы, бұл мәселе жауыр болған сұрақтар, жыл сайын көтеріледі, бірақ әр жолы саясаттандырыла түседі. Әр жолы біржақты ұсынылуда. Қазір біздің тарихи сана-сезіміміз барынша жеңілдетіліп, мифологиялық сипатқа ие. Яғни, қазір бәрі былай ұсынылады: алдымен ежелгі Ұлы түріктер, содан кейін Моңғол империясы, содан кейін Қазақ хандығы пайда болды, содан кейін бәрін ұжымдастырған большевиктер келді. Жалпы, қазір біздің елімізде тарихты зерттеуге жеңіл қарайды. Осыған байланысты жекелеген тарихи кезеңдер жоғалып,, соның салдарынан қоғамдық сана өзгереді, сондай-ақ мемлекетаралық және ұлтаралық қатынастарды құру жүйесі өзгереді.
30-шы жылдарды сөз еткенде, барлығы бір-ақ нәрсеге, келеңсіздік мәселесімен басын қатыратыны мені қатты таңдандырады. Бізге кеңес жылдарында Қазақстан не нәрсеге қол жеткізгенін, қанша мектеп, үй, кәсіпорын салынғанын, сол кезде біз тегін емделіп, қай елге барғымыз келсе де, ешқандай виза мен рұқсатсыз барғанымызды, т.б. айтпайды. Ал осы ашаршылық тақырыбы көтеріледі. Жаман Ресей біздің қазақтарды құртқысы келгені айтылады. Шын мәнінде қазақтардың геноцидін ұйымдастыру туралы ешқандай нұсқау болған жоқ, ал бұл мәлімдеме тарихты жеңілдету фактісі болып табылады.
Қазан төңкерісінен кейін, отырықшыландырудың жандануы мәселесін көбіне қазақ партия қызметкерлері мен зиялылары көтерілді. КСРО-да ауыл шаруашылығын ұжымдастыруды жүзеге асыра бастағанда, нәтижесінде науқаншылдық пайда болып, ол көбінесе шектен шықты. Социализмге қалай өту керектігін ешкім білмеді, сондықтан реформалар қарапайым қазақтармен келісілмей жүргізілді. Осы кезде көбінесе рулық күрес туындады, сонымен қатар көптеген адамдар бір-бірінен өштерін алды. Ал, көршілес Қырғызстан, Түркменстан, Тәжікстан мен Өзбекстанды алсақ, онда ұжымдастыру және мәжбүрлеп отырықшыландыру кезінде аштық болған жоқ.
Кейбіреулер біздің ұлтымыз Лениннің немесе Сталиннің ең ұнатпайтын халқы болған деп айтады, менің ойымша, бұл өте ақымақтық, өйткені сол кезде мемлекет басшылығы қатарында біздің ұлтымыздың өкілдері көбірек болды. Сол кезде РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесі төрағасының орынбасары Рысқұлов болды, Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің (БОАК) ұлттар бөлімінің басшысы, елдегі ұлттық саясатқа жауап беретін бас органды басқарған біздің қазақтар болды. Көп жағдайда ұжымдастыру мен отырықшыландыруды жеделдетуге байланысты талаптар және осы мақсатқа қол жеткізу тәсілдері Алматыдан шықты. Басқа республикаларда асыра сілтеулер әлдеқайда аз болды. Сол кездегі Қазақстан басшылығындағы саяси жағдайды да еске алу керек, ол кезде бірыңғай көзқарас болған жоқ, әр түрлі себептер бойынша, оның ішінде ұлттық, рулық, идеологиялық қағидаттар және т. б. бойынша үнемі даулар туындаған болатын.
Тәуелсіз зерттеушілер сол жылдардағы қателіктердің көпшілігі Алматы басшылығының ұстанымынан туындағанын айтады. Мысалы, бұл Жандосов тағайындаған жергілікті қолшоқпарлардың қолымен жасалған. Барлық асыра сілтеуді Голощекинге жабудың қажеті жоқ. Сонымен қатар, ұжымдастыру үшін орыс аудандарына орыс партия қызметкерлері, ал қазақ аудандарына – қазақтар жіберілген.
Сондықтан тарихтың кеңестік кезеңін үздіксіз репрессия, холодомор және ГУЛАГ кезеңі ретінде ұсыну әрекеттері тарихты қайта жазуға және КСРО-ның мұрагері болып табылатын қазіргі Ресейге жауапкершілік жүктеу ұмтылысы болып табылады. Қазақ киносында және жалған деректі фильмдерде этникалық орыстарды демонизация және өшпенділікті қоздыру мақсатында қудалаушылар, жазалаушылар және геноцид ұйымдастырушылар ретінде бейнелейді. Идеологияның ұлтшылдық тұжырымдамасы ел ішінде қақтығыстарға, соның ішінде енгізіліп жатқан декоммунизация мен дерусификацияға әкелмеуі мүмкін емес.
Тұрар Кәрімов, саяси шолушы, арнайы “Эхо Казахстана” АА үшін
