Қазақстанның оңтүстігіндегі Қордай ауданындағы дүнген бүлігі тағы да талқылана бастады, атап айтқанда, бүгін республикадағы оларды ұлтшылдық көңіл-күйдің өсуі туралы пікір таластырған кезде еске алады. Қазіргі кезде ұлтшылдық риториканың өсуі тек сарапшылар арасында ғана емес, Қазақстан басшылығы деңгейінде де қарастырылуда. Бұл Қазақстанда жағдайды тұрақсыздандырып, болашақта ЕАЭО кеңістігінде қауіп төндіруі мүмкін.
Біздің республикамызда жүзден астам этностық және тілдік топтар өмір сүреді, ең көбі қазақтар мен славяндар. Негізгі заңға сәйкес қазақ тілі – мемлекеттік тіл, ал мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті органдарда онымен бірге ресми түрде орыс тілі қолданылады. 2009 жылы халық санағы болды, оның нәтижесі бойынша сол кезде қазақтардың 92%-ы орыс тілін жақсы түсінді, 80%-дан астамы ол тілде оңай оқыды, 80%-ы ол тілде жаза алды. Қазір халықтың басым бөлігі қазақтар болса да, ірі елді мекендерде орыс тілі басым болып отыр. Қала тұратын жас қазақтар барлығы дерлік қазақ тілін біледі, дегенмен негізінен орыс тілінде сөйлейді.
Алайда мұның бәрі күштеп қазақтандыруды жүзеге асыруға тырысып жатқан билік үшін көрсеткіш емес. Атап айтқанда, Тілдер туралы заңда, негізгі заңмен салыстырғанда, мемлекеттік тілдің басымдығын және іс қағаздарын жүргізуді біртіндеп мемлекеттік тілге аударуды көздейтін норма неғұрлым қатаң. Ел бірлігі доктринасында республиканың әрбір тұрғыны мемлекеттік тілді меңгеруге тиіс және міндетті, бұл бәрінен бұрын рухани және ел бірлігінің факторы болып табылатыны айтылған. Қаласа да, қаламаса да білу керек дейтін, бұл тілекке байланысты емес. Бүгін “ұлттық бірлікті” қалыптастыру барысында басқа тілдерді қолдану аясы барған сайын тарылып жатыр, мысалы, үштілді білім беруге көшу сияқты заңдар мен заңнамалық актілер қабылданып, латындандыру арқылы орыс тілінің аясын тарылту.
Бұған дейін Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің мүшесі және “Ақ жол” мүшесі Қазыбек Иса орыс тілінің ұлтаралық қарым-қатынастың ресми тілі ретіндегі мәртебесі туралы 7 баптың 2-тармағының Конституциядан алып тастау уақыты келді және мемлекеттік тіл жалғыз ресми тіл болуы тиіс деп мәлімдеген болатын. Ол халықтың бұл талабын Қазақстан халқы Ассамблеясы қолдауға тиіс екенін мәлімдеді. Сондай-ақ ол Парламент пен жұртшылық ерік-жігер танытып, өз күшін көрсетуі керек екенін атап өтті. Мұның бәрі НСОД бірінші отырысында айтылды. Бұл жерде Украина менің ғана есіме түседі ме? Айтпақшы, қазір радикалды көзқарастарымен танымал бірнеше қызу ұлтшылдар НОСД мүшелері болып табылады. Бізде осындай қазақстандықтарды мемлекеттік құрылымдарға жиі тартады.
Қазақтандыру процесіне БАҚ та белсенді қатысуда. Мәселен, Qazaq Uni ұлтшыл басылымы тіпті мемлекеттік тілге көшу кестесін әзірледі. Атап айтқанда, өткен жылдың 1 қыркүйегінен бастап билік органдары барлық отырыстарды мемлекеттік тілде өткізуге тиіс болды. Осы жылдың басынан бастап барлық іс қағаздарын жүргізу қазақ тіліне ауысуы керек еді. 2020-2021 оқу жылынан бастап барлық қазақ оқушылары қазақ сыныптарына ауысуы керек еді. Кейін түркі халықтарына жататын балалар, одан кейін қалғандары.
Сонымен бірге ұлтшылдар да, шенеуніктер де, тіпті мемлекет басшысы да қазақ емес адамдарды ассимиляциялауды ұсынады, оның салдарынан этносаралық шиеленіс өсуі мүмкін. Мәселен, бұған дейін Президент “шетелде бізді қазақтар деп біледі, өйткені біздің мемлекетіміздің атауында дәл осы сөз айтылады” деген болатын. Қоғам қайраткері Марғұлан Сейсембаев барынша ашық айтты. “Егер орыс қазақ деп аталғысы келмесе, ол Ресейге кете алады”, – деген қоғам қайраткері.
Мұндай саясат қазақстандықтарды бөлшектейді. 2017 жылы республиканың әлеуметтанушылары мен саясаттанушыларының Қауымдастығы соңғы бірнеше жылда Қазақстандағы ұлтаралық шиеленістің деңгейі 1,3 есе өскенін және бағытталған этнофобияларға негізінен 18-30 жас аралығындағы қазақтар ұшырағанын көрсеткен мониторингтік зерттеу жүргізді.
Сарапшылардың айтуынша, ксенофобиялық көзқарастардың өсуіне қазақтардың этникалық санасының өсуі, сондай-ақ этносаралық шиеленістің саясаттануының ықпал етеді. Соңғы жылдары бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілерде республиканы қазақтар мемлекеті деп насихаттау қарқын алуда, сарапшылардың пікірінше, орыс тілді мектептердің жабылуы және мемлекеттік тілді білмеген орыстарды әлеуметтік-кәсіби ортадан ығыстырылатын орыстар мен орыс тілді қазақтарды этносаралық иеліктен шығуын күшейтеді.
Батыс елдері мен ұлтшылдардың мүдделері бір-біріне толығымен сәйкес келеді, сондықтан американдық қорлар дін қызметкерлерін қолдайды. Атап айтқанда, Батыс, мысалы, республиканың ЕАЭО мүшесі болғанын және оның жобаларына қатысқанын қаламайды. Қазір ұлтшылдардан Одақтан шығуға шақырулар жиі естіледі, сондай-ақ олар Қазақстаннан Байқоңыр ғарыш айлағын шығаруды, АЭС құрылысына жол бермеуді және тағы басқаларды талап етеді, ал мұның бәрі НАТО-ның сыртқы саяси мақсаттарына сәйкес келеді.
Ұлтшылдықтың өсуінің барлық процестері, этноцентризм тұжырымдамасының көптеген “қоғам қайраткерлерінің”, яғни бір ұлттың артықшылығы тек қақтығыстар мен бүлік қауіпін төндіре отыра, елді ішінен бұзады. Өсіп келе жатқан неонацизмнің жолына тосқауыл қою – болуы мүмкін апаттың мөлшерін түсінетін қоғамның барлық саналы күштерінің міндеті.
Ажар Ибраева, саяси шолушы, арнайы “Эхо Казахстана” үшін
