Қазақстанда ұлтаралық шиеленіс өсіп келеді, ол туралы айтпауға болмайды. Көпшілігіміз елде ұлтшылдық жоқ, мұның бәрі кейбір жеке тұлғалардың қазақстандықтарды өшіктіруге арналған бос сөзі дейді. Бәрі жақсы, қазақтар барлығымен орыс, өзбек, жалпы бәрімен де дос. Шын мәнінде бізде ксенофобия керемет өрістеп келеді, оны ушықтырған Қордай оқиғалары болды. Қазір жағдай өте нашар, сондықтан не істеу керектігін шешу керек, өйткені кейін кеш болуы мүмкін.
Өкінішке орай, Қазақстан халқы Ассамблеясы өз функцияларын орындай алмады деп айтуға болады. Сондай-ақ, бес жыл бұрын барлық облыстарда “Қоғамдық келісім” коммуналдық мемлекеттік ұйымы құрылды, олардың міндеті – қоғамдық келісім мен ұлттық бірліктің қазақстандық моделін насихаттау, оны қоғамның санасына енгізу, Қазақстан халықтары Ассамблеясын, этномәдени бірлестіктерді қоғамдық келісімді нығайтуға және қоғамды шоғырландыруға қолдау көрсету.
Бұл мекемелерде көптеген қызметкерлер жұмыс істейді, олардың басым бөлігі қазақтар. Жалпы, олардың қызметіне жылына үш миллиардқа жуық теңге бөлінеді. Бірақ олардың қызметінен ешқандай нәтиже байқалмайды. Ұлтаралық келіспеушіліктердің нақты себептерін анықтау, мұндай оқиғалардың ықтимал салдарын бағалау және оларды шешу жолдарын анықтау үшін осы қаржыны жан-жақты әлеуметтік сауалнамаларға бағыттау әлдеқайда тиімді болар еді.
Қордай оқиғаларына қатысты, менің ойымша, дүнген қырғынының себебі бүлікшілердің әлеуметтік жағдайы ғана емес, сонымен бірге мәдениеттің, білім деңгейінің төмендеуі мен сананың өзгеруіне байланысты. Мұны ұлтшылдардың бүлікшілдердің жасаған әрекеттерін ақтауға, сондай-ақ титулдық ұлтты, оның тілін құрметтемейтін “шетелдіктерді” Қазақстаннан қуып шығару туралы мәлімдемелері дәлелдейді.
Қазақ тіліне келетін болсақ, оны білмеу ұлтшылдарды қатты ашуландырады, бұл мәселені шешу үшін мемлекеттік бюджеттен де қомақты қаражат бөлінеді. Қарағанды облысын мысалға келтірейін. Мәселен, облыстық тілдерді дамыту басқармасына 155,5 миллион теңге, өңірлерде тілдерді дамыту жөніндегі мемлекеттік саясатты іске асыруға – 94,3 миллион теңге, қазақ тілін, сондай-ақ басқа тілдерді дамытуға – 61,2 миллион теңге бөлінді. Жалпы, 300 миллион теңгеден астам. Мұндай шығындар барлық облыстарда қарастырылған. Яғни, бұл мақсатқа жылына шамамен 5-6 миллиард теңге бөлінеді.
Алайда, бұл қаржының жұмсалатыны қызық, мысалы, Қызылорда облысында, оның халқының 97%-ы қазақтардан тұрады, ал қалған тұрғындардың барлығы дерлік қазақ тілін біледі. Осындай жағдай Атырау және Маңғыстау облыстарында, онда 90% қазақтар тұрады. Сондай-ақ, өңірлік басқармалар мен аудандық бөлімдері қазақ тілін қалай дамытып жатқаны, оның неге нәтиже бермейтіні қызықты. Сонымен қатар, мектептерде қазақ тілін оқытудың қандай да бір әдістемесі әзірленді ме, оқу және танымдық әдебиеттер мемлекеттік тілде шығарылды ма, бұл салада не істеліп жатқаны туралы білгіміз келеді.
Менің ойымша, ксенофобияға қарсы науқанның уақыты келді, оны жою керек, азаматтарға оның салдары қандай болуы мүмкін екенін түсіндіру керек. Сондай-ақ, Қылмыстық кодекске ұлтаралық араздықты қоздыру жазасы бойынша жеке норма енгізу қажет. Оның ішінде бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілердегі көріністерімен белсенді күресу керек. Ол үшін “Қоғамдық келісімге” бөлінетін қаражаттың бір бөлігін БАҚ пен әлеуметтік желілерге мониторинг жүргізетін және басқа ұлттарға деген өшпенділікті қоздыратын азаматтарды анықтайтын арнаулы қызметтер құруға бағыттауға болар еді. Сонда азаматтар қалған этностарға қатысты не жазатыны туралы ойлай бастайды.
Сонымен бірге Жамбыл облысы Қордай ауданындағы дүнген бүлікшілерін принцип бойынша және саяси тұрғыдан айыптап, бұл қақтығыстарды ұлтаралық деп тану қажет. Өйткені, билік әлі күнге дейін өткен жылдың ақпан айында орын алған оқиғаны күнделікті тәртіпсіздік деп санайды.
Бұл жағдайда, сот тарапынан және моральдық қысымға ұшыраған жергілікті дүнген қауымдастығы өкілдерін қарсылық білдірді деп айыптауға тырысуда. Нағыз ұйымдастырушылар табылған жағдайда, ал олар бостандықта жүрген болар, ғана жағдай шешілді деп айтуға болады. Әйтпесе, одан да үлкен, көлемді бүлік қайталануы мүмкін.
Ажар Ибраева, саяси шолушы, арнайы “Эхо Казахстана” үшін
