Бірнеше күн бұрын көрші республикалар – Қырғызстан мен Тәжікстан шекарасында тағы бір қақтығыс болды. Шекара маңындағы ауылдардың тұрғындары арасында қақтығыс орын алып, арты атысқа ұласты. Тараптар жеңу үшін оқ жаудырды. Қырғызстандағы қарулы қақтығыс салдарынан 36 адам қаза тапты, Көк-Терек ауылындағы барлық үйлер өртенді, Баткен және Лейлек аудандарындағы ауылдар да зардап шекті. 15-тен астам жанармай бекеттері өртенді, дүкендер тоналды, 13 мыңнан астам жергілікті тұрғындар эвакуацияланды.
Қырғызстанда қақтығыстың басталуына себеп болған “Бас” су тарату пункті оларға тиесілі деп мәлімдейді. Тәжікстан басшылығы 1924-1927 және 1989 жылдардағы карталарға сәйкес ол тәжікстандық дейді. Елдер тұрғындары арасында мұндай қақтығыстар жиі туындайды, олар бір-біріне тас лақтырады, ок атады, көбінесе қантөгіспен аяқталады. Соңғы алты жарым жыл ішінде он қақтығыс болды. Әр жолы республика басшылары келісуге тырысады, бірақ әзірге нәтиже жоқ. Сонымен бірге, тараптар көптеген жылдар бойы келісе алмауының бір себебі – Батыс елшіліктері мен американдық үкіметтік емес ұйымдар атынан, Батыс қаржыландыратын
сыртқы күштердің белсенділігі.
2006 жылы International Alert халықаралық ұйымы Central Asia: a strategic Framework for Peacebuilding атты баяндама дайындады. Баяндаманың басылып шығуын Ұлыбритания билігі мен Швейцарияның даму және ынтымақтастық агенттігі қаржыландырды. Бұл осындай жағдайларда ҮЕҰ-ға арналған нұсқаулық және Өзбекстан, Қырғызстан мен Тәжікстан негізгі нысандар ретінде көрсетілген. Онда қалай жүзеге асыру керектігі, Ресей мен Қытайдың ықпалын қалай тоқтату керектігі, сондай-ақ “қақтығыс мәдениеті” туралы айтылады. Сонымен қатар, онда “сәтті” аяқталған бастамалар мысалдары келтірілген, олардың арасында Тәжікстан Республикасында жүзеге асырылатын “жер дауларындағы үшінші тараптың төрелігі” жобасы бар. Бұл жобаға ағылшындар ақша бөледі және Қырғызстандағы «Ауыл тұрғындарын құқықтық қолдау» жобасын қаржыландыратын Швейцария агенттігі. Осы үш елде жергілікті шенеуніктердің, қоғамның және сарапшылардың қатысуымен жанжалдар мен дауларды шешуге орталықтар мен курстар құрылды. Шындығында, Батыс өте белсенді агенттер желісін құрды.
Баяндамада берілген кеңестерді екі жыл бұрын қолданған. Сол кезде Deutsche Welle академиясы тәжік және қырғыз бұқаралық ақпарат құралдары үшін шекара мәселелері бойынша ең үздік материалға конкурс өткізді. Журналистерге шекаралас аймақтардың табиғи ресурстарына, шекарадан өтудегі ерекшеліктер мен проблемаларға, сауда-экономикалық қатынастарға және жалпы осындай аймақтардағы өмірге байланысты материалдар дайындау керек болды. Байқау жеңімпаздары ноутбук, смартфондармен марапатталды.
Сонымен қатар, Батыс өз бақылауында болатын бұқаралық ақпарат құралдары желілерін құруда. АҚШ-тың демеушілігімен шықғатын «Internews Кыргызстан» ұйымының есебінде консультациялар мен тренингтер туралы, Баткен облысынан келгенкаскада журналистер туралы айтылады. Сондай-ақ, Молдовада алынған жалған және тролльдермен күрес туралы әзірлемелер ұсынылған. Яғни, бұрынғы КСРО республикаларының бірінде жинақталған тәжірибе басқа посткеңестік елде қолданылды.
Ұлыбритания жағы да артта қалып отырған жоқ, ол өз баяндамасында қақтығысты қоздыру бойынша ұсыныстар жасауға тырысуда. Атап айтқанда, Ұлыбританияның Қырғызстандағы дипломатиялық миссиясының 2014 жылға арналған есебінде 2012-2015 жылдары «азаматтық қоғамның ықтимал қақтығыстарды зерттеу әлеуетін кеңейтуге» бағытталған іс-шаралар өткізілгені айтылған. Сонымен қатар, «оқшауланған және осал қауымдастықтардың құқықтарын қолдау» атап өтілді, сөз Қырғызстандағы тәжіктер қоныстанған анклавтар туралы болды. “Internews Қырғызстан” республиканың оңтүстігіндегі жайылым ресурстарымен байланысты қақтығыстарды шешуде жергілікті мекемелердің әлеуетін арттыру үшін, басқаша айтқанда, жергілікті шенеуніктерді ел басшылығының шешімдеріне қарсы тұруға үйрету үшін шамамен 150 000 фунт стерлинг жұмсады.
Даулы қырғыз және тәжік аймақтарында жағдайды әрдайым МИ-6 британдық барлау қызметінің қырағы бақылауындағы “Ворух қолдау орталығы” үкіметтік емес ұйымы бақылайды. Оның функцияларының бірі – Баткен облысының тұрғындары арасында сауалнама жүргізу. Central Asia нұсқауларына сәйкес, жергілікті басшылар маңызды шешімдер қабылдаған кезде қоғамда өзін-өзі көрсетудің жаңа мүмкіндіктерін алу үшін қолайлы жағдай жасауы керек. Жергілікті тұрғындардың өз ойын қалай білдіре алатындығын бірнеше күн бұрын көрдік. Кейбір анклавтарда , жастар орталықтары пайда болды, оған Дүниежүзілік банк қаражат бөлді. Мәселен, Тәжікстанның Исфара облысының үштен бірі жастар. Сондықтан, Батыстың жұмсақ күші тығыз орналасқан республикаларда, оларға қарама-қарсы күштердің жоқ екенін ескерсек, тәжік-қырғыз шекарасында бейбітшілік жақын арада орнамайды.
Батыс елшіліктері мен ҮЕҰ өздерінің “сауалнамалары”, билікке ұсыныстарымен Қырғызстан мен Тәжікстан Республикасы арасындағы шекара қақтығысын әдейі өршітіп, жағдайға ықпал еткені анық. Контрабандалық ағындар мен есірткі трафигін бақылайтын мафия құрылымдарының өкілдері арандатушылыққа қатысуы мүмкін, өйткені олар көптеген жылдар американдық барлау органдарымен тығыз байланысты болды. Бұл қанды қақтығыстан пайда алатындар АҚШ пен НАТО елдері екені анық, ҰҚШҰ мүшелері арасында бейберекеттік пен этносаралық қақтығыстар жасауға олар мүдделі.
Тұрар Кәрімов, саяси шолушы, арнайы «Эхо Казахстана» үшін
