2017 жылы Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаев қазақ әліпбиін кириллицадан латын әліпбиіне көшіру туралы жарлыққа қол қойды. Сол кезде Назарбаев 2025 жылға қарай еліміз кириллицадан толық бас тартуы керек екенін айтты. Тұңғыш Президенттің пікірінше, жаңа әліпби қоғамды тиімді жаңғыртуға, сыртқы әлеммен қарым-қатынасты жеңілдетуге және балаларға ағылшын тілін тезірек үйренуге көмектеседі. Бірден әліпби бойынша Ұлттық комиссия құрылып, бүкіл республикада латын әліпбиіне көшу бойынша жұмыс басталды. Ағымдағы жылдың қаңтар айында осы комиссия мүшелері 31 негізгі әріптен тұратын ұлттық әліпбидің кезекті жақсартылған нұсқасын ұсынды.
Менің ойымша, латын графикасына көшпес бұрын, Ұлттық комиссия екі әліпби қолданылатын көршілес Өзбекстан Республикасына қаоауы білдіруі керек. Өзбекстанда латынға негізделген әліпбиді енгізу туралы жарлықты 1993 жылы президент Ислам Каримов қабылдады. Ол кезде әліпбиге толық көшуді 2005 жылы аяқтау жоспарланған болатын, бірақ бұл процесс бірнеше рет кейінге қалдырылды. Жалпы, 1995 жылдан бастап балалар өзбек тілінде білім беретін мектептер кезеңімен жаңа әліпбиге көшті.
Көрші республикадағы латын тілінің жағдайы екіұшты. Елдегі әдебиеттердің шамамен 70%-ы кириллицамен жазылған, бірақ жастар оны оқымайды. Сондай-ақ Өзбекстанда латын әліпбиіндегі әдебиет тапшы, оның үшінші бөлігі – оқулықтар. Оқу, жазу немесе компьютерлік теру кезінде туындайтын қиындықтарға халық наразы. Көптеген өзбекстандықтар латын әліпбиін игере алмады, сондықтан олар кириллицада жазуды жалғастыруда. Нәтижесінде көптеген азаматтар орыс мектептеріне бара бастады, олардың саны соңғы жылдары айтарлықтай өсті. Орыс сыныптарының саны көбейген сайын, жоғары оқу орындарында да дәрістер орыс тілінде оқылады. Өзбекстан басшылығының ойына әліпбиді ауыстыруға миллиардтаған доллар жұмсау керек екені енді ғана келді. Осы уақытқа дейін елде латын әліпбиіне көшу төңірегінде анда-санда шайқас болып жатты.
Сондықтан қазақстандық органдар бұған дейін тәжірибені зерделеуі тиіс еді, өйткені өзбектер бізге, түріктерге қарағанда, жақын. Менің ойымша, қазақ тілін латын графикасына көшіру елдегі жағдайын жақсартпайды, қазақ әдебиеті қалыптаспайды, білім деңгейі көтерілмейді, жаңа ұғымдар мен технологиялар енгізілмейді.
Өзбекстанда латын әліпбиін енгізу неге сәтсіз болды? Менің ойымша, бұл республикадағы әлеуметтік лингвистика мен ғылымның дамымағандығы, кешенді тілдік реформа жүргізілген жоқ, латын графикасына көшу ғылыми негізделген жоқ, процестің өзі барынша саясаттандырылған, тым аз қаражат жұмсалды, оған қоса мемлекеттің қолдауы шамалы болды. Сонымен қатар, латын тілі халық арасында өте танымал емес, тіпті шенеуніктердің өздері де кириллицаны қолданады.
Осының бәрі бізде де бар, осы факторлардың салдарынан қазақ тілінің дамуы нашарлауы мүмкін, өйткені өзбек тілінің тағдырына ұқсас болып, нәтижесінде екі әліпбиді де пайдаланатын боламыз. Ал оқытудағы қиындықтардың салдарынан, латын әліпбиіндегі әдебиет жетіспесе, біздің оқушылар да орыс тілді мектептерге ауысады. Латын әліпбиін енгізу үшін көршілердің тәжірибесін ескеру, зерттеу жүргізу, дайындалу, қомақты қаражат салу қажет. Сондай-ақ, жаңа жазу енгізілгенге дейін, алдымен қазақ тілін реформалау керек.
Бұл латын әліпбиін енгізу тек саяси науқан сипатында екенін және тілді дамытудың нақты қажеттіліктерімен байланысты емес екенін көрсетеді. Қазақстандық басшылық көршілес республикадағыдай білім беру жүйесінің құлдырауын күшейтіп, жастардың білімі мен сауаттылық деңгейін төмендетеді. Латындандыруда көрсетілген тіл мәселесінде пантүркизмді соқыр ұстану, сөзсіз, таз күнімізге түсіріп, елді кері тартады.
Ажар Ибраева, саяси шолушы, арнайы «Эхо Казахстана» үшін
