Қазақ тілін латын қарпіне көшіруге қатысты жоспар, оны дамыту үшін қиындықтар туғызады, өйткені істің нақты жағдайы ескерілмеген. Әліпби мен грамматиканың өзгеруі жазба мәдениетіне теріс әсер етуі мүмкін. Шенеуніктер ел тұрғындарының жетпіс пайызға жуығы этникалық қазақтар болғандықтан, қазақ тілінің ұстанымдары өте берік деп түсінеді.
Алайда қазір орыс тілі қазақ тіліне қарағанда анағұрлым кең таралған. Мұны “Эберт қорының” зерттеу нәтижелері дәлелдейді. Мәселен, өткен жылы жүргізілген сауалнамаға сәйкес республика тұрғындарының 51,4 пайызы орыс тілін еркін меңгерген. 31,9 пайызы қазақ тілін еркін меңгерген. Бір қызығы, этникалық қазақтардың 51,5 пайызы ғана қазақ тілін жақсы біледі. Күнделікті қолданыста жағдай одан да жаман. Қазақ тілі негізінен отбасы ортсында қолданылады және оны елдің барлық тұрғындарының үштен бір бөлігі ғана пайдаланады.
Әлеуметтанушы Гүлнар Исмуханованың айтуынша, сауалнама нәтижесінде қазақ тілі елімізде басымдыққа ие емес екені белгілі болды. Ал филолог Дастан Елдесов бұқаралық мәдениет, ғылыми немесе көркем әдебиет тілі ретінде сұранысқа ие емес екенін және “Абай мен Әуезов тілі газет публицистикасы мен әлеуметтік желілердің тіліне алмастырды” және бұл тілде заңнамалық, философиялық, ғылыми және басқа да тақырыптарға мәтіндер ресімдеу өте қиын деп мәлімдеді
Қазақ тілін латын әліпбиіне көшіру оны жоюмен бірдей, өйткені жазбаша сөйлеуді меңгеруден қалады, ал оны жандандыру өте қиын болады. Кейбір адамдар таза субъективті себептерге байланысты орыс басым деп айтады. Алайда интернет тілі қазақстандықтардың өздерінің орыс тілді ақпаратқа деген сұранысын айғақтайды. Мәселен,
Қазнеттің ең танымал сұраныстар рейтингінде сұрақтардың басым бөлігі орыс тілінде, аз бөлігі ғана қазақ тілінде, ал ол мемлекеттік қызметтер сайттарын іздеумен байланысты. Қазақтар республика тұрғындарының 68 пайызын құрайтындықтан, олар тек орыстар ғана емес, өздері де орыс немесе орыс ақпараттық кеңістігінде, өмір сүретіндігін көрсетеді. Олар орыс тіліндегі кітаптарды, орыс тіліндегі жаңалықтарды және орыс тіліндегі телешоуларды таңдайды.
Біздің елімізде 30 жыл бойы қазақтандыру саясаты жүргізіліп келеді, алайда Республика орыс тілді болып отыр. Иә, көптеген қазақтар қазақ тілін меңгеру деңгейін арттырды, дегенмен оны қолдану аясы өзгерген жоқ. Біздің қоғам екі тілді, екі тіл де өз міндеттерін бір-бірінен бөлек атқарады, кейбір жағдайларда, мысалы, қалалық фольклорда қиылысады. Бізде орыс тілі жетекші, ал қазақ тілі дамып келеді.
Латын әліпбиі қазақ жазуына қатты соққы береді, өйткені оны зерттеу мен жетілдіруге қолданылған күш-жігер түкке тұрмайтын болады. Шынында, жоғарғы жақтағы біреудің қалауымен, біз жаңаша оқу, жазуға үйрену керекпіз, ал ол көп жағдайда ынтасыз болады.
Латын әліпбиіне көшу көптеген мемлекеттік құрылымдардың берекесін кетіреді, ал білім беру мен денсаулық сақтау мүлде мемлекеттің бақылауынан шығуы мүмкін. Латын әліпбиіне көшу жоспарлары мемлекеттік тіл саясатының дағдарысының белгісі. Ел басшылығының бір тобы шындықтан алыстатылған, олар елдегі этникалық және тілдік процестердің қалай өтіп жатқанын білмейді, осыған байланысты осындай міндеттер пайда болады. Ал төменгі шенеуніктер орындарынан айырылуға қорқыққаннан немесе жоғары көтерілу ниетінен туындаған міндеттер шешілгенін мәлімдейді. Содан кейін жаңа міндеттер қойылады, тағы да сол жағдай қайталанады, осылай бір шеңберде айнала береді.
Менің ойымша, латын қарпіне көшу тұжырымдамасы таза саяси және идеологиялық болып табылады, республиканы посткеңестік әлеуметтік-мәдени және бірыңғай ақпараттық кеңістіктен ажыратуға бағытталған. Шын мәнінде, бұл ұрпақтар арасындағы ынтымақтастықты бұзады, өйткені кеңестік кезеңдегі барлық ғылыми және көркем әдебиеттер кириллицада қалып, жастар оны қолдана алмайтын болады. Латындандыру білім беру жүйесінің құлдырауын да жеделдетеді және өскелең ұрпақтың сауаттылығын барынша төмендетеді, мұның өзі тұтастай алғанда қазақ ұлтына соққы беріп, елдің барлық бағыттар бойынша артта қалуын күшейтеді.
Ажар Ибраева, саяси шолушы, арнайы “Эхо Казахстана” үшін
