Өткен жыл біз үшін өте күрделі және қарама-қайшы жыл болды. Коронавирус індеті алдыңғы жылдары байқалған жағымсыз тенденцияларды күшейтті. Өткен жылдың наурыз айының ортасында республикада төтенше жағдай енгізілді: барлық жерде мектептер мен сауда орталықтары жабылды, мемлекеттік қызметкерлер мен жеке компаниялардың қызметкерлері қашықтық жұмыс режиміне көшті, қоғамдық көліктің жұмысы шектелді, бізге үйде отыру, қажетсіз ешқайда шықпау керектігі айтылды. Төтенше жағдай бір айға созылуы керек еді, бірақ ол мамыр айының ортасына дейін созылды. Бұл коронавирустың таралуын азайтып, жағдайды тұрақтандыруға мүмкіндік берді, бірақ ол ұзаққа созылмады. Жазда дәрігерлер дабыл қақты, өйткені медициналық мекемелерде төсек-орын, дәріханаларда дәрі-дәрмектер жетіспеді. Нәтижесінде локдаун енгізілді. Бұл жолы шектеулер орынды болды.
Қазіргі уақытта бізде тәулік сайын коронавирус ауруының 1-1,5 мың жаңа жағдайы тіркелуде, әсіресе Астана мен Алматыда жағдай айтарлықтай алаңдатарлық. Жақында Алматы билігі жеке медициналық мекемелерден көмек сұрады. Олардан коронавируспен ауыратын науқастарға 1 мың төсек орналастыруды сұрады. Елордада аурухана төсектері 63%-ға жүктелгенін хабарлады. Осыған байланысты екі қалада да сауда орталықтары мен базарлардың жұмысына шектеулер қойылды.
COVID-19 індеті экономикаға теріс әсер еткені сөзсіз. Өткен жылы ЖІӨ 2,5%-дан астам төмендеп 2% деңгейінде болды. Сыртқы тауар айналымы өткен жылмен салыстырғанда 13%-ға — 85 миллиард долларға дейін қысқарды. Экспорт 19,1%-ға төмендеп, шамамен 47 миллиард долларды құрады, импорт 4,1 миллиард долларға жетіп, 38,1%-ға төмендеді. Барлық елдердің індетке қарсы қабылдаған шаралары мен энергетикалық ресурстарға сұраныстың төмендеуіне байланысты сауда төмендеді.
Сондай-ақ, індет шағын және орта бизнеске де әсер етті, олардың Қазақстанның ЖІӨ-дегі үлесі 30%-дан аспады. Атап айтқанда, өткен жаздың ортасында республикада 164,3 мың компания жұмыс істесе, осы жылдың қаңтарында олардың саны 159,7 мың болды. Жұмысын уақытша тоқтатқан кәсіпорындардың саны 23%-ға артты, яғни жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың саны 120 мыңнан сәл ғана асты. Коронадағдарыс шыңына жеткен кезде, бизнеске көрсетілген мемлекеттік қолдаудың арқасында жағымсыз жағдайдың алдын ала білдік. Өткен жылдың бірінші жартыжылдығында бұл мақсатқа мемлекеттік бюджеттен 6 триллион теңге бөлінді.
Ресми мәліметтер бойынша бірінші тоқсанда 4,8% болған жұмыссыздық, екінші тоқсанда 5%-ға дейін өсті. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің басшысы Біржан Нұрымбетовтың айтуынша, тіркелген жұмыссыздар саны 8 есеге артқан. Егер өткен жылдың ақпан айында жұмыссыздар саны 26,9 мың адамға артып, 441,6 мың адамды құраса, тамыз айында олардың саны 219 мыңға өсті.
Сонымен қатар, өткен жылы коронадағдарыс инфляцияны да осып өтті, оның орташа көрсеткіші 7,5% құрады. Атап айтқанда, 2019 жылдың желтоқсаны мен 2020 жылдың желтоқсаны аралығында азық-түлік тауарларының құны 11,3%-ға, азық-түлік емес тауарлардың құны 5,5%-ға, ақылы қызметтердің құны 4,2%-ға өсті, деп хабарлады Ұлттық статистика бюросының сайты. Қазір, Ұлттық банк басшысы Ерболат Досаевтың айтуынша, азық-түлік бағасының жылдық өсімі 2021 жылғы қаңтардағы 11,4%-дан ақпан айында 11,6%-ға дейін өсті. Ол кейбір тауар нарығындағы теңгерімсіздіктің сақталуына байланысты ішкі нарықтағы шектеулі ұсыныс себебінен және сыртқы тауар нарығы мен қазақстандық өндірушілердің бағаларының өсуіне байланысты бағаның өскенін түсіндірді.
Сонымен қатар, Қазақстанда әлеуметтік осал азаматтардың саны өсуде. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің ақпараты бойынша, өткен жылдың екінші тоқсанында Қазақстандықтардың 6%-ы, яғни 1 миллион 69 мыңы ең төменгі күнкөріс деңгейінен аз табыс алды. Дүниежүзілік банкте кедей қазақстандықтар санының өсуіне қатысты алаңдаушылық білдірді, онда соңғы 20 жылдың күш-жігері осындай үрдіспен қиылысып, теңсіздік артып, адами капиталдың сапасы төмендегенін атап өтті.
Инфляцияның өсуіне және әлеуметтік көрсеткіштердің нашарлауына байланысты мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев экономикалық өзін-өзі қамтамасыз етуді күшейтуді талап етті. Президенттің айтуынша, 2020 жылдың күзінде Министрлер Кабинеті қолда бар қуатты шикізат базасына сүйене отырып, өнеркәсіп секторындағы жаңа бөліністерді дамытуы керек. Коронадағдарысқа байланысты мемлекеттік бюджет әлеуметтік мәселелерге көп көңіл бөлді, мәселен, олар ағымдағы жылға арналған бюджет шығыстарының 50%-ын құрады. Ел басшылығының пікірінше, бұл індеттің теріс әсерін төмендетуі керек.
Әзірше шикізат экономикасының бұрынғы неолибералдық моделі жағдайында, осы жағымсыз құбылыстарды еңсеру мүмкін болмайды. Әлеуметтік-экономикалық бағыттың өзін өзгерту, шетелдік инвесторларды қолдаудан бас тарту, ЕАЭО-ның көршілес елдерімен өндірістік кооперация шеңберінде өзіндік өңдеу өнеркәсібін дамыту қажет. Дағдарысты еңсерудің нақты бағдарламасы, бізге өзінің экономикалық тұжырымдамасы мен шикізат колониясынан орын танитын Батыс елдеріне сыртқы тәуелділіктен арылуға ұмтылуымыз керек. Мұны түсінбесек, біз одан әрі әуре сараңға салынып, құлдырай түсемІз.
Нұрасыл Әлиев, экономикалық шолушы, арнайы «Эхо Казахстана» үшін»
