Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін, жаңа тәуелсіз мемлекеттердің көпшілігінде қазіргі кезде дерусификация болып жатыр. Кейбір елдерде ол кейде лингвоцид ретінде бағаланады. Дерусификация кезінде, орыс тілін билік Ресейдің қоғамдық-саяси процестерге ықпал ету құралы деп түсініп, оның қолдану аясын тарылтуға бағытталған саясатты жүзеге асырады. Дерусификация қалай көрінеді? Біріншіден, мемлекет тілді қолдамайды немесе ол азайтылады. Сондай-ақ, мектептерде тіл үйренуге арналған сағат саны қысқарады. Балалар орыс тілінде оқитын мектептерде кейбір пәндерді оқытуды басқа тілдерге аудару арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар, оны қолдану телеарналар мен радиода қатаң нормаланады, оған қоса жаңа алфавиттер енгізіледі.
Соңғы жылдары сыртқы күштер дерусификацияға қатысатыны айқындала түсуде. Сыртқы ойыншылар Ресейге лингвополиттік бәсекелес ретінде қарайды, өйткені өз тілдері орыс тілінің орнын басқанын қалайды. Сондықтан көптеген сарапшылар ТМД елдеріндегі дерусификация мен тілдік саясат олардың геосаяси артықшылықтарын көрсетеді деп санайды.
2023 жылдан бастап біздің республикамызда балаларды латын қарпінде оқытуды бастау жоспарлануда, бұл туралы Түркі кеңесінің бейресми саммитінде жарияланды. Бұл іс-әрекеті айналасындағы түркі мемлекеттерін біріктіруге бағытталған Түркияның түрткісі екені анық. Бұдан бұрын, Түркі кеңесіне қатысушы елдердің Түркиядағы онлайн-кездесуінен бір ай бұрын бүкіл түркі әлемін латындандыруды қолдап, өте эмоционалды түрде айтылған болатын. Мысалы, осы елде танымал “Türkiye” оң консервативті басылымда “Түркі әлемінде Қырғызстаннан басқа латын әліпбиіне көшпейтін ел қалмады” деген жазба болды. Анкараның қуанса да, әр республика өз алфавитін жасауда, ал бұл түріктерді қатты алаңдатады, өйткені әр нұсқада әртүрлі дыбысталатын әріптер көп. Олардың сарапшыларының пікірінше, түркі әлемі елдері көптеген белгілерден арылып, түріктің 29 әріптік жүйесін барынша ұстануы керек. Сонда ғана түркі әлемі шынымен біртұтас болады, дейді олар, ал Ресей, олардың айтуынша, латындандыруға кедергі келтіреді. Олардың бұл туралы айтқандары, менің ойымша, түрік басшылығы бұл елді Орталық Азия аймағындағы лингвополиттік бәсекелес ретінде қарастыратыдығының айқын көрінісі.
Қытайда латындандыру туралы не ойлайды? Қытай сарапшыларының пікірінше, латын әліпбиінің қабылдануы геосаяси вектордың өзгеруін білдіреді. ҚХР-да бұл әлеуметтік мәдениетке айтарлықтай әсер етуі мүмкін, Қазақстанда да идеологиялық өзгерістер болады деп санайды. Осыған байланысты біздің республикамыздың халықаралық қатынастардағы ұстанымы өзгереді, өйткені Қазақстан Түркия немесе Батыс жағына түсуі мүмкін. Сондықтан дерусификация Пекинді алаңдатып отыр. Себебі Қытай кіммен және немен бетпе-бет келетінін түсінуі керек, осыған сүйене отырып ол өзінің болашақ сыртқы саясатын құруы керек.
Алайда, Қазақстан басшылығы латындандыру геосаяси таңдаумен ұштаспайтынын бірнеше рет мәлімдеді. Оның енгізілуіне бастамашы болған Нұрсұлан Назарбаевтың айтуынша, жаңа әліпбиге көшу бүгінгі күн шындығымен байланысты, жаңа технологиялар, сандық орта, компьютерлік коммуникациялар және оқытудағы үдерістердің ерекшеліктері, ол орыс тіліне қауіп төндірмейді. Егер қысқа уақыт кезеңін, бір-екі жылды қарастыратын болсақ, онда иә, тілге әлі қауіп төніп тұрған жоқ, бірақ уақыт өте келе ол деусификацияны күшейтеді, өйткені қазақтарға ағылшын және түрік тілдерін үйрену оңайырақ болады, бірақ орыс тілін үйрену қиын болады.
Америкалық және еуропалық қорлар қазақ тілді ҮЕҰ мен БАҚ-қа елдің Қазнеттегі қазақ тілінің позициясын күшейтуі үшін гранттар беруде. Атап айтқанда, жақында біздің елдегі Америка елшілігі қоғамдық дипломатия саласындағы азаматтық белсенділерді гранттық қолдайтынын жариялады, 2021 жылы әлеуметтік желілерді, сандық медианы тиімді пайдалануға, медиа сауаттылықты ілгерілетуге бағытталған қоғамдық бастамаларға қаржы бөлінеді. Қазақтілді бұқаралық ақпарат құралдарына арнайы бағытталған бағдарламалар басым болады.
Қалай болғанда да, латын әліпбиіне көшу геосаяси мәселе болып табылады, өйткені шын мәнінде елдің даму векторының өзгеруі және қоғам посткеңестік ақпараттық және мәдени кеңістікке бөлінеді. Бұл проблема латын графикасының білім беру жүйесіне енгізілуіне байланысты, анағұрлым күрделене бастайды, ал ол сауаттылық деңгейінің едәуір төмендеуіне, жаңа ұрпақтың кириллицамен жазылған ғылыми және әдеби мұрасынан алшақтауына әкеледі.
Тұрар Кәрімов, саяси шолушы, арнайы “Эхо Казахстана” үшін
