ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Арман Қожахметов Жезқазған және Қарағанды облыстары тұрғындарының онкологиялық ауруларының өсіп келе жатқанына алаңдаулы. Оның айтуынша, бұл Байқоңыр ғарыш айлағының қызметіне байланысты, осыған байланысты ол құрамында гептилі бар шикізатты зымыран отыны ретінде пайдаланатын зымырандардың кейбір түрлерін ұшыруға тыйым салуды сұрайды, деп zakon.kz хабарлайды.
Еліміздің премьер-министріне депутаттық сауал жолдаған Қожахметов депутаттардың атына Байқоңыр ғарыш айлағының қызметіне байланысты мәселе бойынша Жезқазған өңірінің тұрғындарынан өтініштер келіп түсетінін хабарлады.
«Байқоңыр» ғарыш айлағының қоршаған ортаға әсеріне байланысты аймақтағы онкологиялық аурулардың, орталық жүйке жүйесі ауруларының жоғары деңгейі азаматтарды ерекше алаңдатады.
Сонымен қатар, Қарағанды облысы анықталған онкологиялық аурулар бойынша республиканың үздік бестігіне кіреді.
Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметінше, Жезқазған қаласында қатерлі ісік ауруларының өсуі байқалады. 100 мың халыққа шаққанда 2016 ж. — 241,5 2017 ж. — 250,8, 2018 ж. — 268, 2019 ж. — 293,6. «Байқоңыр» ғарыш айлағынан ұзақ уақыт бойы «Протон», «Циклон», «Днепр», «Циклон-М»зымыран-тасығыштары ұшырылды. Осы зымырандардың сұйық реактивті қозғалтқыштарында асимметриялық диметилгидразин (НДМГ) немесе жеңілдетілген гептил қолданылды. Гептил бірінші қауіптілік сыныбындағы заттарға жатады — оның адам үшін өлтіретін дозасы бір литр суға 1 микрограмм құрайды, — деді мәжілісмен.
Оның айтуынша, Ресей ғалымдарының зерттеулеріне сәйкес гептилдегі зымыран қозғалтқыштарын сынау орындары, зымыран тасығыштардың бірінші сатыларының құлау аудандары топыраққа улы зымыран отынының (РТ) қалдықтарының шөгуі есебінен қоршаған ортаға нақты қауіп төндіреді.
Сумен топыраққа терең еніп, гептил және оның ыдырау өнімдері жер асты суларына жетеді, олармен бірге олар су құбырына және одан әрі жергілікті тұрғындардың үйлеріне оңай кіре алады. Екінші жағынан, жұқтырған топырақта өмір сүретін өсімдіктер сөзсіз улы заттарды топырақтан шығарады. Бұл өсімдіктердің өздеріне де, азық-түлік тізбегінің басқа мүшелеріне де жаман әсер етеді, қайтадан адамдармен аяқталады. Сарапшылардың бағалауынша, Байқоңырдан ғарыш кемесі ұшырыла бастаған сәттен бастап, 1959 жылдан бастап Қазақстан аумағына, Алтай Республикасы мен Алтай өлкесіне 600-ден астам зымыран ұшырылды. Жоғары уытты «қоқыстың» жалпы салмағы 3 мың тоннадан асады, — деді ол.
Қоршаған ортаны қорғаушылар улы гептил жарты ғасыр бойы «Протон» типті зымыранның әрбір жаңа ұшырылымы кезінде Қазақстанда, Алтайда, Якутияда және Печорск өлкесінде зымырандардың пайдаланылған сатылары құлаған аудандарда тұратын адамдардың денсаулығына орасан зор зиян келтірді деп есептейді.
Соңғы 10 жылда Қазақстан аумағында үш авария (отынның төгілуімен) орын алды: 2006 жылы «РС-20» («Днепр») континентаралық баллистикалық зымыран (ҚБР), 2007 және 2013 жылдары «Протон-М» ЗТ, сондай-ақ 2018 жылы Ұлытау ауданының аумағында «Союз МС-10» КҰБ-мен «Союз-ФГ» РКН апаттық құлауы.
Ресей тарапы қаржыландыратын РН апаттық іске қосуларының теріс әсерінің салдарын жою жөніндегі бағдарламалар, әдетте, үш жылға есептелген, олар экожүйе үшін барлық жағымсыз салдарларды анықтау және жою үшін жеткіліксіз. Қазақстандық ғалымдар орындаған көпжылдық экологиялық зерттеулердің нәтижелері РН апаттары орын алған жерлерде ластануды жоюға және топырақ-өсімдік жамылғысын қалпына келтіруге шамамен 10 жыл талап етілетіндігін дәлелдеді, осы уақыт ішінде қоршаған ортаның жай-күйіне бақылауды тұрақты түрде жүзеге асыру қажет.
Ресей Федерациясы экология мемкомитетінің 1996 жылғы «зымыран-ғарыш техникасының зымыран-тасығыштардың бөлінетін бөліктерінің құлау аудандарына әсері» баяндамасына сәйкес «ТП-дағы экологиялық жағдайды талдау нәтижелері «Протон», «Космос», «Циклон» және «Циклон-М»зымыран-тасығыштарының қоршаған орта үшін неғұрлым қауіпті екенін көрсетеді.
Бүгінгі таңда зымыран отынының компоненттерін залалсыздандырудың тиімді әдістері әлі табылған жоқ. Экологиялық қолайсыздықты анықтау бойынша алғашқы жұмыстар өткен ғасырдың 80-ші жылдары басталды. Кейбір компоненттерден топырақтың өзін – өзі тазарту ұзақтығы 30 жылдан, керосин-5 жылдан асатыны анықталды. Бұл мәселе, әрине, ғылыми зерттеулердің тақырыбы және қазақстандық ғалымдардың ғарыштық бұйымдар құлаған аудандардың топырақ және су көздерін залалсыздандыру әдістерін іздеуі болуы тиіс, — деп Қожахметов атап өтті.
Мәселені шешу үшін депутат үкіметтен, ең алдымен, «Байқоңыр» ғарыш айлағынан құрамында гептилі бар шикізатты зымыран отыны ретінде пайдаланатын «Протон», «Космос», «Циклон» және «Циклон-М» зымыран-тасығыштарын ұшыруға тыйым салу мәселесін қарауды сұрады. Сондай-ақ, «Байқоңыр»ғарыш айлағынан ұшырылатын тасымалдағыш зымырандардың зиянды әсеріне байланысты аурулардың дамуын анықтау үшін тасымалдағыш зымырандар сатылары құлаған өңірлерде тұратын халыққа жыл сайынғы скринингтік тексерулер жүргізу жөніндегі жұмысты ұйымдастыру қажет.
Бұдан басқа, Қарағанды, Қызылорда, Қостанай және Ақтөбе облыстарында зымыран-тасығыштар сатыларының құлау аудандарын «көлік жасау» АҚ-дан (РФ) «Бәйтерек БК» АҚ-ға (ҚР) дезактивациялау жөніндегі өкілеттіктерді беру; зымырандар сатыларының құлау аймақтарын және апат орындарын, сондай-ақ топырақты кәдеге жарату орындарын (осы жерлерден) топырақтағы және су көздеріндегі гептилдің мөлшерін кешенді зерделеу тұрғысынан ғылыми зерттеуді ұйымдастыру қажет. Табиғи ортада зымыран отынын залалсыздандыру әдістерін іздеу үшін қазақстандық ғылымды тарту; Жезқазған, Сәтбаев қалалары мен Қарағанды облысы Ұлытау ауданының «Байқоңыр»ғарыш айлағына тікелей іргелес елді мекендерін экологиялық дағдарыс жағдайына дейінгі аумақтарға жатқызу мәселесін қарау.
