“Рухани жаңғыру” бағдарламасы 2017 жылдың басында Президент Назарбаевтың әкімшілігінің қолдауымен дүниеге келді және Елбасының “Болашаққа бағдар: қоғамдық сананы жаңғырту” мақаласына негізделді.Бос сөздің көптігіне қарамастан, бағдарлама айқын ұлттық-популистік сипатқа ие және ұлттық бағдарланған, яғни моноэтникалық мемлекет құрылысына бағытталған. Бағдарлама қабылданғаннан бері үш жыл өтті, енді кейбір қорытынды шығаруға болады.
Бағдарлама 2013 жылдың соңы 2014 жылдың басындағы Қазақстан басшыларының сыртқы саясаттағы бетбұрысы және ЕАЭО одақтық шартының бастапқы нұсқасынан бас тартудың нәтижесі болып табылады және бір ұлттың өкілдері мен оның жас ұрпақтарына ғана бағытталған жаңа идеологиялық бағыт қалыптастыру мақсатында құрылды. Бағдарламаны дайындаған Президент әкімшілігі басшысының бұрынғы орынбасары, қазір Қазақстанның Чехиядағы елшісі, Марат Тәжин деп есептеледі.
“Рухани жаңғыру” бағдарламасы алты кіші бағдарламадан тұрады: “Туған жер “, киелі география, қазіргі заманғы Қазақстан мәдениеті, 100 жетекші оқулықты аудару, 100 жаңа тұлға және латын әліпбиіне көшу.
“Туған жер ” бағдарламасы орта білім беру жүйесіне туған өлке мен кіші отанды ұлтшылдық тұрғыда оқытуды енгізуге бағытталған.
Қасиетті география бағдарламасы жергілікті тарихи көрікті жерлерді, мешіттер сияқты діни табынатын жерлерді, кесенелер, құдықтар, тіпті мусульмандыққа дейінгі және бақсылық орындарын іздеп, белсенді насихаттауға оқып жүрген жастар мен халықты тартуды білдіреді. Бұнымен жаңа ұрпақты “жергіліктендіру” әсеріне қол жеткізіледі, сондай-ақ “ұлы бабалардың” мифтік бейнелері пайда болғанда “тарихты көнелеу” процесі туындайды.
Қазіргі заманғы қазақстандық мәдениет жаңа спектакльдер, фильмдер, Елбасының ұлылығы мен Тәуелсіздіктің таңдаған жолы туралы кітаптар, ерекше ұлттық сән, әндер мен сарай поэзиясының қалыптасуы дегенмен сай келеді.
И это задача государства», — указывает Назарбаев
100 жетекші оқулықтарды аудару басқа көзқарастарды енгізу мен тарих пен мәдениеттің дамуын түсіне бағалау және Батыс көзқарасы тұрғысынан әлемдік құрылымның дамуын түсіну дегенді білдіреді. “Біздің әлеуметтік және гуманитарлық біліміміз ұзақ жылдар бойы бір оқу аясында және әлемге бір көзқарас аясында келді. Қазақ тілінде әлемнің 100 үздік оқулығының шығуы 5-6 жылдан кейін нәтижесін береді. Ең заманауиларын алып, мемлекеттік қазақ тіліне аударылуы керек. Бұл мемлекеттің міндеті”, – деп атап өтті Назарбаев.
Программа 100 новых лиц рассчитана на популяризацию представителей современной казахской элиты, в том числе и успешных членов правящей семьи, как эталонов для подражания и любования.
100 жаңа тұлға бағдарламасы қазіргі заманғы қазақ зиялылары өкілдерін, оның ішінде еліктеу мен сүйсіну үшін эталон ретінде билеуші отбасының табысты мүшелерін танымал етуге арналған.
Идеологиялық сбағдарламаның символы ретінде түрлі-түсті қыранның бейнесі таңдалған. Ол бірден француз компанияларының бірінің символын ұрлады деген айыппен жанжалдың эпицентріне айналды. Бірден Ruh.kz мемлекеттік бағдарлама сайты іске қосылып, аймақтарда Президент мақаласының мақсаттары мен міндеттерін түсіндіретін кеңселер ашылды.
2022 жылға дейін “сананы жаңғырту” бағдарламасын іске асыруға бюджеттен 54 миллиард теңге (160 миллион доллардан артық) бөлу көзделген. Мұның бәрі коронавирус инфекциясының таралуына байланысты өте қиын жағдайда жүргізілуде.
Батыс Қазақстан облысында 20 жобаға және 113 кіші жобаға осы жылдан бастап 2022 жылға дейін 7,721 миллиард теңге бөлу жоспарланған. Қостанай облысында 38 жобаға 3,6 миллиард теңге жұмсауға уәде беріп, 419 іс-шара өткізбек. Қарағанды облысында 430 жоба мен іс-шараға 12,3 миллиард теңге бөлінеді, ал Оңтүстік Қазақстан облысының билігі 2017 жылы 3200-ге жуық іс-шара өткізгені туралы есеп берді, 2022 жылға дейін облысқа 16,2 миллиард теңге бөлу жоспарланды.
Осы мемлекеттік бағдарламаның мағынасын ақын, жазушы Нұрлан Садыр толық көрсетті. “Рухани жаңғыру” отарлық және кеңестік санадан босатады деп үміттенемін және десанттандыру процесіне көмектеседі деп үміттенемін. “Біз Ресей империясы мен КСРО арқасында адам болдық, ал бұған дейін жабайы көшпелі халық едік” деген таптаурыннан құтқарады. Ежелгі Жайық шаhары мен Тақсай қорғанынан табылған “алтын” әйел ата-бабаларымыздың түрлі өркениеттермен тең байланыста болғанын дәлелдейді, – деп есептейді “Азаттық” радиосына сұхбат берген ақын.
Осы бағдарлама аясында 2022 жылға дейін оқып жатқан қазақ жастарының санасын өзгертіп, оларды қалыптасқан мемлекеттік идеология негізінде тәрбиелеу көзделіп отыр, өзегі қазақ ұлтшылдығы болып табылатын, Батыстыңш “озық тәжірибесіне” және онымен бірігуге бағдарланған ұлттық-консервативтік, пантүріктік құндылықтар жатыр.
Бұл бағдарлама негізінде әрдайым жастар болып табылатын әлеуметтік антагонизмнің дамуын болдырмау мақсатында осы құндылықтар айналасында қазақ ұлтының жаңа буынын шоғырландырудың практикалық міндеттері де шешіледі. Президент әкімшілігі сарапшыларының бағалауы бойынша 18-30 жас аралығындағы жастар 2021 жылдан бастап қазақ қоғамында сан жағынан басымдыққа ие болады, бұл Ақорда үшін күйзеліс тудырады.
Орталық Азия елдерінің интеграциялық үдерістерді талдау орталығының жетекші сарапшысы Ұлықбек Бабағұлов бұл бағдарлама жас қазақстандықтардың санасын мемлекеттік ұлтшылдық идеологияның рухында қалыптастыруға арналған деп санайды.
Ақордаға ел халқының қазақ халқының этникалық құрамын 70%-ға дейін ұлғайту жағына өзгерту, қазақ тілінде сөйлейтін жастар санының көбеюі де тиімді. Орталық және солтүстік өңірлерде қазақ халқының санын арттыру үшін оңтүстіктен қоныс аудару бағдарламалары қабылданды. Сондықтан “сананы жаңғырту” бағдарламасы жаңа ұлттық рәміздерді, іс жүзінде орыстандырмау және декоммунизацияны, оқыту жүйесін және латын әліпбиін енгізуді, ежелгі қасиетті дәстүрлерге және ХХ ғасырдың басындағы кадеттер партиясының қазақ бөлімінің өкілдері қатарынан “Ұлт-азаттық қозғалыс” (“Алаш-Орда”) қайраткерлеріне бағдарлауды білдіретін жаңа топонимиканы бекітуге бағытталған Қазақстанды посткеңестік кеңістіктен және жалпы мәдени мұрадан бөлу жүргізіліп жатқан қырық құрау саясатының жалпы бөлігі ғана. Мемлекеттің басты міндеті өзіндік ерекшелігінен сақту деп тұжырымдалады, шын мәнінде Мәскеудің ықпалынан және оның ықпалдасу жобасынан кету. Яғни, Қазақстан халқына орыс, қазақ және басқа да халықтарды ғасырлар бойы байланыстыратын туыстық қатынастарды, сондай-ақ экономикалық тұрақтылықты ұлттық артықшылық сезіміне ауыстыруды ұсынады. Менің ойымша, бұл жол тұйыққа тірейді”, – деп есептейді Ұлықбек Бабағұлов.
Белгілі қазақстандық блогер Асқар Шайғұмаров аталған бағдарламаны енгізу билеуші отбасының көпжылдық басқаруының идеологиясымен байланыстырады және ол іс жүзінде формальды сипатта және оның басқа “серпінді” жобаларының нәтижелері сияқты қоғамда қалыптаса алмайды деп есептейді.
“Егер жаңғырту дегенді қоғамның әулеттік жолды тануы болса, бұл артқа бір қадам, қараңғылыққа,зұлмат уақыттарға қайта келу. Адам мен қоғам табиғи түрде дамуы керек. Менің ойымша, шенеуніктердің өздеріне де бұл күлкілі, бірақ жоғарыдан “енгізілсін” деген бұйрық келді. Демек, формальды түрде енгізілетін болады”, – деді блогер.
Қазақстан Социалистік қозғалысының тең төрағасы Айнұр Құрманов онымен толық келіспейді, ол іс жүзінде «модернизация» бағдарламасы қалаларды, мыңдаған ауылдар мен көшелерді қайта атау науқаны, «тоталитарлық белгілері бар» ескерткіштерді жою және ресейлік және русофобиялық сипаттағы көңіл-күй орнату деген қорытындыға келеді.
“Патриоттық тәрбие” бұрынғы ортақ мәдени құндылықтарды теріс қабылдау дегенді де білдіреді, өйткені латын әліпбиін енгізу және белсенді орыссыздандыру ескі мен жаңа буын арасындағы жасанды алшақтықты тудырады, ал жастар бұрын кең таралған ақпараттық кеңістіктің ықпалынан алшақтайды. Болашақта Мәскеуден ЕАЭО, КО және ҰҚШҰ шеңберіндегі интеграциялық процестер арқылы елдің “тәуелсіздігіне” қауіп төндіретін сыртқы жау бейнесі қалыптасады. Бұл бағдарламада отбасы мен басқарушы элитаның неғұрлым табысты өкілдері “егемендіктің”, “ұлттық бірегейлікті” сақтап, “Мәңгілік Ел” құру мақсатында ұлттық жаңғырудың бірден-бір кепілдігі болып табылатын билік жүйесін қолдаудың сенімді базасын қалыптастыру мақсаты көзделеді. Бұл жерде “үшінші Рейхпен” ұқсастық байқалады және “Рухани жаңғыруды” жасаушылар жаңа ештеңе ойлап тапқан жоқ, тек 30-шы жылдардағы неміс әріптестерінен алған”, — дейді Айнұр Құрманов.
Бағдарламаның аяқталуына әлі екі жыл бар, біз оны жүзеге асырудың кейбір нәтижелерін көріп отырмыз, олар іс жүзінде елдегі этносаралық және тілдік қайшылықтардың күшеюін тудырып, ұлтшылдық қозғалыстардың өсуіне негіз болып отыр.
