60 жыл бұрын адамзат тарихында алғаш рет адам ғарышқа ұшты, ол жаңа дәуірдің басы болды. Юрий Гагарин “Восток” спутник кемесінде 108 минут ішінде жерді айналып өтті. 1961 жылдан бастап Қазақстандағы “Байқоңыр” ғарыш айлағынан ондаған экспедиция ұшып, алғашқы спутник осы жерденұшырылды. Бүгінгі таңда тұңғыш ғарыш айлағы әлемдегі ең ірі ғарыш айлағы болып қалып отыр.
Байқоңыр өзінің географиялық орнына байланысты кемелерді ұшыру үшін тамаша орын. Ол Қазақстанның оңтүстігінде орналасқан және көлік инфрақұрылымы нысандары мен ғарыш техникасын шығаратын зауыттарға жақын жерде орналасқан. Ғарыш аппараттарын ғарышқа шығаратын жол солтүстік ендіктің 51,6 градусында орналасқан. Егер ол солтүстікте болса, онда ғарыш аппараттары радиациялық ағындарға түсетін еді. Егер төтенше жағдай туындаса, олар КСРО аумағына қонар еді. Трасса ғарышқа үлкен жол деп аталды, өйткені ол кемелерді шығаруға ең қолайлы, және аппараттар орбитасы мекен ететін жерден өтетіндіктен мүмкіндігінше қауіпсіз.
Байқоңыр Кеңес Одағы кезіндегі әскери әкімшілік басқаратын басқа жабық әскери қалалардан, мысалы, Оңтүстік Оралда немесе Красноярск өлкесінде орналасқан Плесецк ғарыш айлағы мен атом орталықтарынан еш айырмашылығы жоқ. Ол, осы нысандар сияқты, бүкілодақтық экономикалық жүйеге кірді, оларды Мәскеу жабдықтады, тұрақты түрде мамандар келді. Сондай-ақ ғарыш айлағының жұмысына жергілікті техникалық және әскери мамандар да тартылды.
Сол кезден бастап Қазақ КСР-інде туған көптеген ғарышкерлер болды. Олардың арасында Петропавлда дүниеге келген, ғарышқа үш рет ұшқан алғашқы кеңес ғарышкерлерінің бірі Владимир Шаталов болды. Сондай-ақ, Қазақстаннан шыққан ғарышкерлер арасында Виктор Пацаев, Владимир Джанибеков, Александр Викторенко және Юрий Лончаков болды. Қазіргі уақытта ресейлік ғарышкерлер қатарына біздің екі жерлесіміз қосылды – олар Олег Артемьев пен Сергей Куд-Сверчков. Жалпы, ол кезде қазақ арасында жақсы дайындығы бар көптеген тамаша мамандар мен ұшқыштар болған. Олардың арасында қазақ ғарышкерлері Тоқтар Әубәкіров, Талғат Мұсабаев және Айдын Айымбетов бар.
Тоқтар Әубәкіров “Миг” конструкторлық бюросының сынаушы-ұшқышы болды. Ол МиГ-31-ді сынағын өткізді, кейінірек МиГ-29к әуе рейсінің палубасын бірінші рет қондырды. Әубәкіров жоғары санатты маман-ғарышкерлердің элиталық жасағының құрамына кірді. 1991 жылы ол “Мир” станциясына ұшты, одан кейін ол Қазақстан ғарыш саласында жұмысын жалғастырды.
Талғат Мұсабаев жоғары пилотаж бойынша Кеңес Одағының чемпионы, авиатор-инженер болды. Ол ғарышқа үш рет ұшқан тәжірибелі ғарышкер. Ұзақ мерзімді экспедициялар мен халықаралық бағдарламаларға қатысты, «Прогресс» ғарыш кемесі «Мир» модульдерінің бірімен соқтығысқанда ғарыш станциясын құтқаруға жетекшілік етті. Кейіннен ғарышкер қазақстандық ғарыш агенттігінің басшысы болды. Мұсамбаев – Қазақстан космонавтикасын тәуелсіз сала ретінде қалыптастырды. Қазір онда екі спутниктік шоқжұлдыз, жерді басқару және деректерді өңдеу станциялары, конструкторлық бюро, ғарыш аппараттарын жинау кешені және дайындалған құрамы бар.
Айдын Айымбетов Қазақстан Республикасының алғашқы ғарышкері болды, ол 2008 жылы ұшуға дайындала бастады. Бірақ дағдарысқа байланысты рейс кейінге қалдырылып, жеті жылдан кейін – 2015 жылы орындалды. Ол он күн бойы «Союз ТМА-18М» басқарылатын көлік машинасының бортинженері ретінде халықаралық ғарыш станциясына ұшуға қатысты. Сондай-ақ ол ХҒС-қа баратын ЭП-18 экспедициясының мүшесі болды. Ол “Союз ТМА-16М” ғарыш кемесімен Жерге оралды.
Ресей мен Қазақстан ғарышқа алғашқы ұшу мерейтойын бірлесіп тойлауы достықтың және бүкіл Кеңес халқының ортақ жетістіктерін мойындауда маңызды фактор болып табылады. Қазіргі ынтымақтастық Байқоңыр ғарыш айлағын өзара тиімді пайдалануда, ресейлік әріптестердің қолдауымен Қазақстанның бірқатар бірыңғай бағдарламаларға қатысуынан және әріптестерін дайындауда көрінеді. Бұған экологиялық таза тасымалдағыш зымырандары бар ғарыш аппараттарын шығару үшін ұйымдастырушылық-техникалық құрылымдары бар “Бәйтерек” ғарыш зымыран кешенін ұшырудағы табысты жұмысы мысал бола алады.
Тұрар Кәрімов, саяси шолушы, арнайы “Эхо Казахстана” үшін
