Мұнай өнімдерінің төмен бағасымен, коронавирус індетімен күресудегі үлкен шығындар ел Үкіметінің ішкі және сыртқы қарыздарының өсуіне, сондай-ақ олардың өсу қарқынының жеделдеуіне әкелді. Қаржы министрлігі ұсынған деректерге сүйенсек, өткен жылы Қазақстанның мемлекеттік қарызы 25,2%-ға – 20 трлн 642,5 млрд-қа дейін, долларлық баламада-13,4%-ға, 49 млрд 65,9 млн долларға дейін өсті. Абсолюттік мәнде тиісінше 4 трлн 155,7 млрд теңгеге немесе 5 млрд 813,8 млн долларға. 2019 жылы ол небәрі 7,1%-ға, ал америкалық валютамен есептегенде 8%-ға ұлғайды.
Сондай-ақ, өткен жылы COVID — 19 таралуына қарсы күресті қолдауға және ел экономикасына Ұлттық қордан кепілдендірілген трансферт 2,07-ден 4,77 трлн теңгеге дейін немесе 2,7 трлн теңгеге ұлғайтылғанын ұмытпаған жөн. Менің ойымша, бұл мемлекеттік қарыздың өсуіне байланысты емес. Қазақстанның бюджетінде көлемі 4,155 трлн-нан асатын қаржылық «қара тесік» пайда болды. Өсу қарқынындағы мұндай айырмашылық түсінікті көрінеді. Алайда, 2020 жылы коронавируспен күресті қаржыландыру және экономиканы қолдау үшін Ұлттық қордан кепілдендірілген трансферт 2,07 — ден 4,77 трлн теңгеге дейін немесе 2,7 трлн теңгеге ұлғайтылғанын еске сала кеткен жөн. Бұл мемлекеттік қарыздың өсуіне байланысты емес. Қаржы министрі Ерұлан Жамаубаев мұны бастапқыда дағдарысқа қарсы шараларды және Президенттің жекелеген тапсырмаларын қаржыландыру үшін бюджет шығыстары 2020 жылы 1,4 трлн теңгеге өскендігімен түсіндірді. Ал содан кейін ғана 14,5 млрд. теңгеге дейін өсумен 205 млрд. теңге. Үкімет неге одан да көп ақша қарызға алуы керек деген мәселе ашық күйінде қалып отыр.
Елдің мемлекеттік қарызының негізгі бөлігі үкіметтің мойнында. Өткен жылы оның ішкі бөлігі іс жүзінде 40%-ға – 9 трлн 760,9 млрд теңгеге дейін, абсолюттік мәнде — 2 трлн 715,6 млрд теңгеге өсті. Оның негізі қаланған бөлігі, ал бұл шамамен 7 трлн 500 млрд теңге, ұзақ мерзімді мемлекеттік қазынашылық міндеттемелерге тиесілі.Оларға Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы қаражатының көп бөлігі салынған. Еркін айырбасталатын валютада қалыптастырылған үкіметтің сыртқы борышы 7,6%-ға-16 млрд 393,9 млн долларға дейін өскенін атап өткен жөн. Абсолюттік мәнде — 1 млрд 161,0 млн долларға.
Қаржы министрлігі жариялаған ақпаратқа сәйкес, мемлекеттік қарыз бойынша екінші орын Ұлттық банкке тиесілі, бірақ оның қарызы ішкі болып табылады. Ұлттық банк міндеттемелерінің көлемі 2020 жылы 14,4%-ға — 2 трлн 927,3 млрд теңгеге дейін немесе 22,4%-ға, долларлық баламада 6 млрд 957,9 млн теңгеге дейін төмендегенін қоса айтқым келеді. Одан кейін жергілікті атқарушы билік органдары келеді. Олардың қарыздары айтарлықтай өсті, атап айтқанда 2,1 есе — 1 трлн 742,0 млрд теңгеге дейін немесе 1,9 есе, 4 млрд 140,6 млн долларға дейін. Жоғарыда аталған фактілерге сүйене отырып, Қазақстанның өткен жылғы берешектерінің жалпы сомасы 24,7%-ға — 21 трлн 548,3 млрд теңгеге дейін және 12,9%-ға, долларлық баламада 51 млрд 219 млн теңгеге дейін ұлғайды деп айтуға болады.
Көріп отырғанымыздай, сыртқы борыштың өсуі ғана емес, сонымен қатар жаңа борыштардың пайда болуына ықпал ететін, 4,155 трлн теңгені құраған, бюджетте орасан зор тапшылықтың пайда болуы даму орын алып отыр. Яғни, мемлекет шығыстарының ұлғаюына байланысты сыртқы борыштың тұрақты өсуі шикізат экономикасына ауыр жүктеме жүктейді және болашақта 2015 жылдан бері Шығыс режимінде жұмыс істеп келе жатқан Ұлттық қор қаражатының сарқылуына қауіп төндіреді. Бұл үрдіс алаңдатарлық, өйткені нәтижесінде алтын-валюта резервінің азаюына әкеледі, ал мұнай шикізатына сұраныстың төмендеуі ұлттық валютаның құнсыздануына ықпал етеді.
Болат Нұрғалиев, саясаттанушы, арнайы «Эхо Казахстана» үшін.
Сурет: ru.siluxgc.com
