Егер статистика комитетінің мәліметтеріне сенсек, 2019 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанда 2,3 миллионнан астам өзін-өзі жұмыспен қамтыған азаматтар. Олардың 1,8 миллионының жұмыспен қамтылуы нәтижелі деп бағаланды. “Өзіңе жұмыс істеудің” артықшылықтары мен кемшіліктері және біздің республикамызда өзін-өзі жұмыспен қамтыған адамдардың саны неге сонша көп? Осы сұрақтарға жауап беруге тырысайын.
Қазақстанда өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың бірінші және жалғыз артықшылығы еркін кесте болып табылады. Яғни, өзін-өзі жұмыспен қамтыған әрбір адам жұмысқа қанша уақыт жұмсағысы келсе, сонша уақыт жұмсайды. Егер одан бас тартса, өз табысына зиян келтіреді.
Өкінішке орай, көптеген кемшіліктер бар, олардың ең бастысы – төмен табыс деңгейі. Иә, елдің ірі қалаларында «өзін-өзі жұмыспен қамтыған» азаматтар жақсы ақша таба алады. Мысалы, Алматыдағы “Yandex.Taxi” жүргізушісі айына 300-400 мың теңге таба алады. Бірақ бұл тек ірі қалаларда ғана, оның өзінде барлығында емес. Ашық дереккөздерден белгілі болғандай, өзін-өзі жұмыспен қамтыған азаматтардың жалпы санынан 1,5 миллион адамның табысы бірнеше жылдан бері 80 мың теңгеден аспайды. Бұл ақша үнемдеу, тұрғын үй сатып алу туралы айтпағанда, қызметкердің өмір сүру жағдайын жақсартуға жетпейді.
Міне, енді екінші минус – шағын табыстарының салдарынан өзін-өзі жұмыспен қамтыған көптеген адамдар Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына жарна сала алмайды, бұл олардың неғұрлым егде жастағы экономикалық жағдайын нашарлатады.
Үшінші маңызды минус – жұмыс орнын ұйымдастыру және жұмыс шығындары. Мұның бәрі өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың нақты табысына тікелей әсер етеді. Мысалы, сол “Яндекс.Такси” жүргізушісі өз қаражаты есебінен автокөлік жөндеуге мәжбүр. Ал, курьерлер енгізілген локдаун кезінде, автобус пен таксиге өз есебінен төлеуге мәжбүр болды. Ашық ақпарат дереккөздеріне сүйенсек, олар бір айда көлікке шамамен 40 мың теңге жұмсаған.
Тағы бір минус – жұмыс процесінің қиындықтары мен қақтығыстар. “Өздері үшін жұмыс істейтін” азаматтар клиенттермен жиі жанжалдасады. Егер жүргізуші мен курьерлер жағдайында олар өздері жұмыс істейтін компаниялардың өкілдерінің қатысуымен шешсе, өзін-өзі жұмыспен қамтығандар тапсырыс берушімен ымыраға келуге мәжбүр, өйткені, әдетте, олар қызмет көрсету туралы шарттар жасаспайды.
Бүгінгі таңда негізгі жұмыс орнында жалақысы аз кейбір азаматтар, қосымша табыс көздерін табуға тырысатынын атап өткім келеді. Алайда, үстеме жұмыс – демалыс күндері немесе бірнеше жұмыс орнында жұмыс істеу – адам әлеуетінің сарқылуына, кәсіпқойлықтың төмендеуіне, еңбек және өндірістік тәртіптің нашарлауына, ауруларға, жарақаттануға және психикалық денсаулықтың нашарлауына әкеледі.
Неліктен Қазақстанда “өзін-өзі жұмыспен қамтыған” адамдар көп? Менің ойымша, бұл еңбек биржаларында тіркелмеген, жеке тасымалдау, шағын жұмыспен айналысатын жұмыссыздардың өсуіне байланысты. Nur Otan партиясының депутаты және тәуелсіз Қазақстанның бұрынғы бірінші премьері Сергей Терещенконың айтуынша, осы жылдың көктемінде жұмыссыздардың нақты саны 5 миллион адамға жеткен. Жүздеген зауыттар мен мыңдаған шағын кәсіпорындардың жабылуына байланысты олардың саны сөзсіз өсті, бұл ресми статистикада берілмейді.
Өзін-өзі жұмыспен қамтығандар мен жұмыссыздардың бұл үлкен тобы жаппай толқулар үшін “жанғыш материал” бола алады және әлеуметтік жүйеден нақты саяси тұрақсыздық факторына айналады. Егер Үкімет жұмыспен қамту саласында кешенді шаралар қабылдамаса, процесс бақылаудан шығуы мүмкін.
Саяси шолушы Нұрлан Фадеев, арнайы “Эхо Казахстана” үшін.
Сурет: vedomosti.ru
