Қасым-Жомарт Тоқаев өткен сәрсенбіде сыбайлас жемқорлық мәселелері бойынша арнайы кеңес өткізіп, сарапшылар қауымдастығында елеулі пікірталастар тудырды. Белгілі қазақстандық экономист және ЖСДП партиясы төрағасының орынбасары Айдар Әлібаев” Қазақстан жаңғырығы ” сұрақтарына жауап беріп, биліктің бұл жолдауына түсінік беріп, осы ниеттердің маңыздылығына өз бағасын берді.
– Э. К. Айдар Байдәулетұлы, қазір сіздің ойыңызша, пандемия кезінде елдегі сыбайлас жемқорлық деңгейі төмендеді ме, әлде керісінше өсті ме?
– А. А. Қос карантинге байланысты мәселелер күрделене түсті және осыған байланысты бұрын болғанның бәрі жалғасуда. Яғни, бюджет кесіліп, қайтарылып алынады, мемлекеттік қаражатты PR науқанына жұмсаудың ешкімге қажеті жоқ, плиткалар мен жиектерді ауыстыру тек күшейе түсуде. Мен бүгін 30 жыл бойы бұл туралы айтылғанмен, сыбайлас жемқорлық қаупі өзінің барлық даңқымен көрсетілген деп санаймын. Сондықтан кез-келген мемлекеттік мәселені, реформаны, жобаны немесе бағдарламаны іске асыруды шешу, егер біз сыбайлас жемқорлық жүйесін жоймасақ, мүмкін болмайды.
– Э.К. Президенттің өзі бұл кеңесте медицинадағы сыбайлас жемқорлық мәселесі елде дәрі-дәрмектер мен қорғаныс құралдарының тапшылығы болған пандемия кезеңінде ғана ашылғанын айтты. Яғни, бұл схемалар көпшілікке айналуы үшін індет болуы керек еді?
– А. А. Жоқ, мен бұл тұжырыммен келіспеймін. Медицина және оны ешкім жоққа шығармайды, Қазақстандағы ең жемқор салалардың бірі. Тек адамдар сол жерде өздерінің қиындықтарына тап болады, және олар ауруханалар мен емханаларға келгенде, дәрігерлер оларды төлеуге мәжбүр еткенде, олар бұл туралы айтуға мүдделі емес. Сонымен қатар, көптеген теріс қылықтар бар, мен денсаулық сақтау жүйесін ең жемқор салалардың бестігіне қоямын. Тек пандемия, шын мәнінде, қазірдің өзінде болған жарықтарды біршама күшейтті және әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесіндегі проблемаларды, СК Фармация, ауруханаларда не болып жатқанын және санэпидстанцияларда не болып жатқанын және т.б. ашты. Енді бір нәрсені түзету үшін бәрін толығымен өзгерту керек.
– Э.қ. Қасым-Жомарт Тоқаев осы кеңесте сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестегі әрекетсіздік қоғамдағы наразылық көңіл-күйінің өсуіне әкелетінін мәлімдеді. Бұл сыбайлас жемқорлықты саяси фактор ретінде мойындау ма?
– А.А. Иә, бұл Президенттің сыбайлас жемқорлықтың ұлттық мәселе екенін мойындауы. Бұл кездесуде маған 30 жыл бойы айтқанымыз ұнамады. Бұл жерде Президенттің сыбайлас жемқорлықты жою және сыбайлас жемқорлықты жою үшін өте маңызды қадамдар жасауға ниетті екендігі туралы қатаң немесе өте қатал мәлімдеме болған жоқ. Өйткені, жазаның сөзсіз болмауы-бұл сыбайлас жемқорлықтың Терри гүлденуінің басты себебі.
Шенеуніктер кешегі осы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы отырысты тыңдап, алақандарын сүртіп жатыр. Себебі осы кездесудің нәтижелері бойынша олар тағы да сөйлесулер, тағы да қандай да бір пайымдау, тағы да шаралар жоқ екенін көреді. Сондықтан сіз одан әрі ұрлай аласыз. Кем дегенде, егер мен шенеунік болсам, онда мынадай қорытынды шығарар едім: “ия, бәрі жаман, бірақ біз онымен ештеңе жасай алмаймыз”.
Бұл жерде сөздер көмектеспейді, өйткені осы 30 жыл ішінде көп айтылды, сонша бос және ешкімге қажет емес ұйымдар құрылды, көптеген билік сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес деп аталатын науқандарды өткізді, адамдар ештеңеге сенбейді және бәрін скептицизммен қабылдайды. Шынында да, әлеуетті наразылықтарда сыбайлас жемқорлықтың құрамдас бөлігі өте үлкен. Тек биліктің қатаң әрекеттері, тек жазалар және тек тәркілеу, тек тұтқындаулар ғана адамдар биліктің ниеттерінің ауырлығын бағалай бастайды.
– Э.К. көптеген адамдар үшін ауыр диссонанс тудырады, егер сотталған шенеуніктер, тіпті жарты мерзімін өткізбесе, босатылады.
Немесе экс-әкім Бергей Рысқалиевпен болған соңғы өрескел оқиға, Бас прокуратура тәркіленген барлық мүлікті оған қайтару туралы қаулы шығарып, ол заңды жолмен алынды деп есептеді. Сіз бұны қалай түсіндірер едіңіз?
– А.А. Бергей Рысқалиевке қатысты жағдай ерекше және тарихтағы мұндай жағдайлар маған белгісіз. Бұл мемлекеттік басқару жүйесінде болуы мүмкін ең қорқынышты нәрсені көрсетеді. Өйткені, билік, шын мәнінде, қылмыскерге қатысты. Бұл ешқандай қақпаға шықпайды! Бұл үшін менде тіпті сөздер жоқ, Мен бұл менің елде болып жатқаныма ұяламын.
– Э.К. Президенттің бизнеске қатысты сөйлеген сөзінде даулы мәселе бар. Ол бизнесті “рейдерлікті және қызметке заңсыз кедергі келтіруді тоқтату” арқылы қорғау керек деген тезис айтты. Бірақ бізде барлық ірі бизнес билікпен біріктірілген, егер оған қол тигізбесе, онда ұйымдасқан сыбайлас жемқорлық фактілерін тергеу мүмкін емес пе?
-А.А. Менің ойымша, мұнда тағы бір нәрсе айтылды. Факт мынада: Қасым-Жомарт Тоқаевтың әкімшілігі әр балық үшін жыртқыш болған кезде бизнестің барлық қабаттарында орын алып отырған озбырлық туралы көптеген хаттар мен ақпарат алады. Күніне 100-150 таяқша қуыратын кебаб адамы да өз салымын төлейді. Бұл бизнестің шенеуніктер жеп, жыртылып жатқандығы туралы шағымдардың толқыны соншалық, президент енді оны жасыра алмайды. Бірақ бұл сөздердің бәрі жеткіліксіз! Мұнда құқық қорғау органдары жұмыс істеуі керек, өйткені бәрі заңдарда жазылған, бірақ сақталмайды.
Биліктің бұл дәрменсіздігі ұзаққа созыла алмайды. Коронавирус өлтіріп қана қоймайды, үнемі карантин енгізіліп қана қоймайды, шенеуніктер әлі де күйіп кетеді. Мемлекеттік қызметкерлердің қазір “азық базасы” тарылып кетті, егер бұрын олар бизнестің қандай да бір түрінен өтіп кетсе, қазір экономиканың қатты дағдарыстық қысылуы жағдайында олар ештеңені жек көрмейді. Осыдан нашарлай түсуде және керісінше, шенеуніктер адамдарды осы саясатпен наразылық білдіруге итермелейді, өйткені олар бизнес пен экономикадағы кез-келген қозғалысты тұншықтырады.
-Э.К. бұрын шағын бизнестің 50% – ы дағдарыс пен карантин нәтижесінде өмір сүрмейді деген болжамдар берілген, біреу 30% – дық сандарды айтқан. Экономиканың нақты секторындағы қазіргі жағдайды бағалау қандай?
– А.А. сандар соншалықты жаман, сондықтан сенуге болатын ресми статистика жоқ. Сіз интернеттен деректерді қазып, іздей бастасаңыз да, сандар соншалықты әр түрлі болады және мұндай ауытқулар бар, сондықтан нақты бір нәрсені айту өте қиын. Сондықтан мен басқа елдерде орын алатын қандай да бір деректерді болжап отырмын, онда жан басына шаққандағы орташа сандарды қарап, оларды өмір сүру деңгейіне, жалақыға байланыстырамын, содан кейін бізге және осындай жанама жолдармен кейбір сандар пайда бола бастайды. Себебі, билік инфляция деңгейі 2% – ға көтерілді, ал бағалар үлеске және жұмыссыздық тек 1,5% – ға өсті деп айтқан кезде, бұл тоқырауға алып келеді. Мұндай сандарға сену мүмкін бе?
Нақты өмір апатты түрде өзгерді. Пандемияға дейін және одан кейін “қозғалыс” деп атайтын нәрсе-бұл мүлдем басқа нәрсе. Кез-келген такси жүргізушісінен сұраңыз: көшелерде көліктер аз болды, адамдар аз болды, салондар, дүкендер, бутиктер сияқты жұмыс істейтін қалалық инфрақұрылым аз болды. Қала өмірін қанықтыратын барлық нәрсе-бәрі жартылай тірі күйде. Кез-келген сауда орталығына барыңыз, сонда сіз бутиктердің жартысы жабық екенін көресіз, ал ашық сатушылар мазасыз адамдармен отырады, өйткені сатып алушылар жоқ. Адамдар қазір тек тамақпен ғана шектеледі, ал сату-сатып алудың жалғыз өршуі мектеппен байланысты тауарлар нарығында жүреді, өйткені мектеп пен студенттік кезең жақындап келеді.
Барлық қалған салалар әрең тұрады және Германияда жағдай алма болса да, жазғы жағдайға байланысты сақталады. Мен күзді асыға күтемін, өйткені менің ойымша, барлық еңбекке қабілетті азаматтардың кем дегенде 50% -ы қазір жұмыссыз немесе жалақы төленбейтін демалысқа жіберілген. Шағын және орта бизнеске келетін болсақ, оның кем дегенде 50% -ы тыныс алмайды және банкроттық субъектілерінің көбею тенденциялары бар деп санаймын.
Ірі мұнай сервистік компаниялары жұмысшыларды жалақысыз немесе ең төменгі жалақысыз демалысқа жіберуге мәжбүр болса да, онда шағын және орта кәсіпорындар ше?
Қазір біз тек карантиннің зардаптарын бастан кешіп қана қоймай, тауарлық құбырда отырған ел ретінде мұнай бағасының төмендеуін де бастан өткеріп жатырмыз. Оның үстіне, девальвация күту бізді Дамоклдың қылышымен үнемі байланыстырып отырады, өйткені теңге баяу құлдырайды, ал қазір күзде ұлттық валютаның күрт құлдырауы күтілуде. Мен жағымсыз жаңалықтар хабаршысы болғанды жақсы көремін, бірақ мен алдағы айларды қатты толғандырамын.
Сурет: e-event.kz
